درگذشت «کریم‌اف»، روابط تهران - تاشکند را به کدام سو می‌برد؟

 

به گزارش «تابناک»، اسلام کریم اف، رئیس جمهور ازبکستان که به مدت حدود 25 سال رهبری این پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی را بر عهده داشت، روز گذشته در سن 78 سالگی درگذشت. تلویزیون دولتی ازبکستان ضمن تأیید این خبر، اعلام کرد که این واقعه در ساعت 8:55 شب قبل اتفاق افتاده است. این در حالی است که پنج روز پیشتر، دختر کریم اف اعلام کرده بود که پدرش به دلیل خونریزی مغزی، در شرایطی وخیم به سر می برد.

 

کریم اف که از زمان استقلال ازبکستان تاکنون به عنوان رئیس جمهور در رأس این کشور قرار داشت، پیش از فروپاشی شوروی به عنوان رهبر حزب کمونیست این کشور مشغول فعالیت بود. در پی کسب استقلال، وی توانست به مرور دولت خود را بر مبنای کنترل شدید و سخت گیرانه سیاسی و امنیتی در داخل، تلاش برای برقراری موازنه میان روسیه و غرب در خارج و همچنین گسترش تدریجی اختیارات ریاست جمهوری، استوار سازد. 

 

با توجه به همین ملاحظات، نخستین پرسشی که در پی اعلام اخبار اولیه مربوط به فوت کریم اف در محافل مختلف بروز کرد، این بود که چه کسی پس از وی، هدایت این کشور را که تاکنون رنگ رهبر دیگری را به خود ندیده، بر عهده خواهد گرفت. 

 

چه کسی جانشین کریم اف خواهد شد؟

 

بلافاصله پس از اعلام رسمی خبر درگذشت کریم اف، مطابق قانون اساسی ازبکستان، نعمت الله یولداشف، رئیس مجلس سنای این کشور به عنوان کفیل ریاست جمهوری زمام امور کشور را به طور موقت در دست گرفت تا ظرف مدت حداکثر سه ماه، زمینه را برای برگزاری انتخابات ریاست جمهوری فراهم کند. 

 

در این میان، یکی از گزینه هایی که از مدت ها پیش به عنوان جانشین احتمالی کریم اف از وی یاد می شد، دختر وی، «گلناره کریموا» است. گلناره 44 ساله که به جز در اختیار داشتن همزمان چند مقام دولتی، خواننده و طراح جواهرات نیز هست، همواره به عنوان یکی از گزینه ها مطرح بوده است. با این حال، وی از سال 2014 به دستور پدر خود در حصر خانگی قرار دارد و توئیت هایی که در این مدت منتشر کرده، از وجود جنگ قدرت در خانواده پدری اش حکایت دارد. افزون بر این، تحلیلگران اشاره می کنند که در یک جامعه کاملاً مردسالار همچون ازبکستان، گلناره بختی برای رسیدن به ریاست جمهوری ندارد.

 

اما در حال حاضر، جدی ترین گزینه برای جانشینی کریم اف، شوکت میرضیایف است که از سال 2003 تاکنون، نخست وزیری ازبکستان را در اختیار داشته است. میرضیایف 59 ساله به واسطه پیوندهایی که با سرویس های اطلاعاتی ازبکستان و روسیه دارد شناخته شده است؛ امری که مشخصاً می تواند بخت وی را برای رسیدن به جایگاه ریاست جمهوری افزایش دهد. 

 

رستم عظیم اف، فردی است که از وی به عنوان رقیب احتمالی میرضیایف نام برده می شود. عظیم اف، معاون نخست وزیر و وزیر سابق اقتصاد ازبکستان است که به توانایی خود در کاربرد زبان انگلیسی و پیوندهای نزدیکش با مقامات غربی شناخته می شود. البته اخیراً و همزمان با وخیم تر شدن حال کریم اف، شایعاتی درباره بازداشت وی منتشر شده و مدتی است که عکس و ویدئویی از وی نیز منتشر نشده است. 

 

پیامدهای داخلی درگذشت کریم اف

 

ازبکستان، همچون اکثر قریب به اتفاق جمهوری های آسیای مرکزی – به جز قرقیزستان – به عنوان کشوری شناخته می شود که در آن، یک مقام ارشد دوران کمونیسم، خود را به عنوان رهبر بلامنازع کشور مطرح کرده و تا زمان مرگ، قدرت را در دست خود نگه داشته است. آنچه روز گذشته رخ داد، مشابه روندی بود که در سال 2007 و در پی مرگ صفر مراد نیازاف، در کشور همسایه ازبکستان، یعنی ترکمنستان روی داد.

 

با این حال، همچون مورد ترکمنستان، در رابطه با ازبکستان نیز انتظار نمی رود که درگذشت رهبر دیرپای کشور، به وقوع بی ثباتی سیاسی و یا در سمت دیگر ماجرا، به تحولی عظیم و قابل توجه از نظر حرکت به سوی مردمسالاری منجر شود. این امر بدان سبب است که در کشورهایی چون ازبکستان، ساختارهای سیاسی در پیوند با ساختارهای امنیتی و همچنین شبکه های حامی اقتصادی و سیاسی داخلی و خارجی، خود را به طور کامل مستحکم ساخته و اصولاً گزینه های بدیل برای رهبری کشور نیز در داخل همین ساختار رشد کرده و قدرت گرفته اند و به همین سبب، طبیعتاً نسبت به حفظ آن متعهد می باشند.

 

با این وجود – باز هم همچون مورد ترکمنستان – می توان انتظار داشت که رئیس جمهور جدید ازبکستان در تلاش برای کسب و تثبیت حمایت مردمی و کسب وجهه ای عمومی برای خود، دست به اصلاحاتی محدود و کنترل شده در عرصه های اقتصادی و اجتماعی – نه سیاسی – بزند؛ زیرا به طور طبیعی، هرکه جانشین کریم اف باشد، فاقد جنبه کاریزماتیکی خواهد بود که وی در طول بیش از دو دهه در میان بخش مهمی از جامعه ازبکستان کسب کرده بود. 

 

با این حال، یک تهدید عمده نیز وجود دارد و آن، این است که گروه های تروریستی و افراط گرای آسیای مرکزی که طی یکی دو سال اخیر و به واسطه قدرت گیری داعش در خاورمیانه، جانی تازه یافته و در پی فعالیت برآمده اند، تلاش کنند از وضعیت دوره گذار فعلی در ازبکستان استفاده کرده و اقداماتی را در این کشور انجام دهند. باید خاطرنشان کرد که ازبکستان از ابتدای استقلال، به عنوان مقر اصلی گروه های افراط گرا در آسیای مرکزی شناخته شده است.

 

پیامدهای خارجی درگذشت کریم اف

 

همان گونه که اشاره شد، کریم اف سعی داشت سیاست خارجی خود را بر مبنای برقراری موازنه میان روسیه و غرب تنظیم کند؛ اما در عمل، این تلاش در قالب یک سیاست خارجی ناپایدار و متغیر نمود پیدا کرد. ازبکستان که در پی آغاز عملیات آمریکا در افغانستان در سال 2001 سعی داشت از طریق همراهی با واشنگتن، موقعیت خود را در منطقه بهبود بخشد، در سال 2005 و به واسطه انتقادات حقوق بشری کشورهای غربی، بار دیگر به آغوش روسیه بازگشت؛ اما کمتر از یک دهه بعد، از پیمان امنیت دسته جمعی که تحت رهبری مسکو قرار دارد نیز خارج شد.

 

در این شرایط، انتظار می رود رئیس جمهور جدید به دلیل نیاز خود به کسب مقبولیت در عرصه خارجی و ایجاد پایگاه حمایتی بین المللی برای دولت خود، رویکردی منطقی تر و باثبات تری را در پیش بگیرد که اوج و فرودهای دوران کریم اف در آن کنار گذاشته شود. در صورت تحقق این روند، می توان انتظار داشت که روابط ازبکستان با ایران نیز که طی سال های اخیر به دلیل بدبینی های بی پایه طرف ازبکی همواره در شرایط انجماد قرار داشته، جان تازه ای یافته و به سوی تعامل بیشتر سوق پیدا کند.