تجربه 200 سال مذاکره با ایران

نویسنده: نایل گرین

دیپلماسی ایرانی: در پشت صدها گزارش و داستانی که در ماه های اخیر درباره توافق با ایران منتشر شده است، یک نکته اساسی مورد غفلت واقع شده و آن مسئله «انتقال فناوری» است.

دویست سال پیش در چنین روزهایی، ایران در حال گفتگوهای همزمان با چند قدرت غربی بود تا بتواند به فناوری های علمی و نظامی آنها دست پیدا کند. در سال 1815 میلادی البته بحث بر سر انرژی هسته ای نبود، بلکه بر سر فناوری های نظامی و صنعتی جدیدی بود که پنجاه سال قبل از آن به ارتش های اروپایی کمک کرده بودند که با سرعت و بی وقفه راه خود را در قلمرو پادشاهی های مسلمان، از مصر تا هند، باز کنند. قدرت های مسلمان خاورمیانه که شاهد فتوحات غربی ها بودند، تنها راه تضمین امنیت خود را بهره گیری از پیشرفت اساسی فناوری های غربی می دیدند. ایران به خصوص دلیل محکمی برای نگرانی داشت، زیرا از 1804 تا 1813 گرفتار تاخت و تاز روسیه شده بود. اما دشمنان درازمدت این تنها حکومت شیعه منطقه، همسایگان مسلمانش بودند. حکومت های عثمانی، گورکانیان هند و هوتکی ها که در عراق/سوریه فعلی، پاکستان و افغانستان مستقر بودند همگی بر علیه شیعیان «کافر» وارد جنگ شده بودند.

خاورمیانه در دویست سال پیش نیز شاهد ظهور قدرت های جدید بود: فرانسوی ها مصر را تصرف کرده بودند، انگلستان در حال نابود کردن پادشاهی های مسلمان هند بود و روسیه هر از چندی تکه ای از قلمرو عثمانی را جدا می کرد. محمدعلی پاشا، که خود زمانی از فرماندهان قدرتمند حکومت عثمانی بود، در مصر به قدرت رسیده و سوریه را اشغال کرده بود. وهابی های تندرو نیز شهرهای مقدس شبه جزیره عرب را به چنگ آورده بودند. در آن روزگار هم مانند امروز ایران در میانه آشوب گرفتار شده بود و همان قدر که از قدرت های اروپایی هراس داشت، از همسایگان مسلمانش نیز می ترسید.

چنین اوضاعی باعث شروع مذاکره میان ایران و دیپلمات های اروپایی شد تا مشخص شود ایران تا چه حد به علوم جدید و کاربردهای نظامی بالقوه آنان دسترسی خواهد داشت. امروز که ایران در نزدیکی مرزهای خود دو قدرت هسته ای اسرائیل و پاکستان را می بیند، بار دیگر متوجه نقش انتقال فناوری در قدرتمند شدن این دو کشور، هم از جنبه دیپلماتیک و هم از جنبه نظامی شده است. ایران در دهه 1810 نیز چنین نگاهی به همسایه عثمانی خود داشت و از سیاست آنها در کسب جدیدترین علوم نظامی اروپایی تقلید می کرد. در آن مقطع نیز مانند اکنون منافع قدرت های غربی عامل اهمیت پیدا کردن رقابت های منطقه ای بود. همانطور که در سال 2015، ظهور داعش باعث شد آمریکا و ایران مذاکره کنند؛ در سالهای منتهی به 1815، عطش فرانسه و روسیه برای تصرف قلمروهای بیشتر بود که باعث شد دیپلمات های بریتانیایی با ایران وارد گفتگو شوند.

آن چه مذاکرات آن قرن و این قرن را به هم شبیه می سازد، مهارت های دیپلماتیک ایران به عنوان یک شریک منطقه ای و انتقال فناوری از اروپا به خاورمیانه بوده است. نباید تصور کرد که مذاکرات از سپتامبر سال 2013 و تماس تلفنی اوباما با روحانی شروع شده اند. شروع این مذاکرات حتی به خاطر پشیمانی غرب از انتقال فناوری به ایران توسط دانشمندان آمریکایی و اروپایی برای راه اندازی برنامه هسته ای این کشور از سال های 1950 تا 1970 هم نیست. این فرایند از 200 سال پیش آغاز شده است، وقتی که فتوحات پی در پی ناپلئون باعث شد که ایران از موقعیت ژئواستراتژیکش به عنوان اهرمی در مذاکره با دیپلمات های اروپایی استفاده کند. به عنوان پاداش بی توجهی به فرانسه، ایران میزبان مستشاران نظامی شد که به این کشور در نبرد علیه همسایگانش کمک کردند. در جولای 1815 هم ایران اولین گروه از محصلانش را به لندن فرستاد تا جدیدترین فناوری های علمی را فرابگیرند.

از آن زمان تاکنون، روابط ایران و غرب وارد چرخه ای از اتحاد و دشمنی، و اهمیت و بی اهمیتی، شده است. اما در طی این دو قرن فراز و نشیب دیپلماتیک، انتقال فناوری که از زمان جنگ های ناپلئونی شروع شد متوقف نشده است. برنامه هسته ای ایران خودش حاصل همین انتقال فناوری بود: ابتدا از آمریکا و آلمان و بعد از سال 1979/1357 از چین و روسیه.

آنچه که در این دویست سال تغییر اساسی کرده ظهور ایران به عنوان یک قدرت منطقه ای مستقل بوده است. این کشور دیگر آلت دست قدرت های استعماری نیست. اکنون که توافق هسته ای به سرانجام رسیده است، چالش بزرگتر برای کشورهای غربی آن شده است که مانع از انتقال فناوری پیشرفته تر به ایران و شکل گیری مرحله «گریز» شوند. همانطور که تجربه 200 سال پیش نشان داده است، بازی اصلی و طولانی مدت همین است، نه مذاکرات.

* نایل گرین استاد تاریخ و مدیر مطالعات آسیای میانه در دانشگاه UCLA است. او مؤلف کتابی درباره تاریخ انتقال فناوری به ایران است که با عنوان «عشق به غریبه ها: آن چه شش دانشجوی مسلمان در لندن جین اوستن آموختند» که در نوامبر سال 2015 توسط دانشگاه پرینستون منتشر خواهد شد.

منبع: نشنال اینترست/ مترجم: علی عطاران

انتشار اولیه: یکشنبه 11 مرداد 1394 / انتشار مجدد: شنبه 24 مرداد 1394