حماس و عربستان؛ ائتلاف ابزاری کوتاه مدت

نویسنده: عباس پرورده، کارشناس مسائل خاورمیانه

دیپلماسی ایرانی: دیدار ناگهانی خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس از عربستان را می توان از چند منظر بررسی کرد. به ویژه که در این دیدار مشعل با پادشاه عربستان دیدار کرد در حالیکه تمام دیدارهای قبلی رئیس دفتر سیاسی حماس در عربستان محدود به دیدار با وزیر خارجه سابق یا مسئولان امنیتی بود. اما در این سفر ملک سلمان شخصا از وی مانند رئیس یک دولت استقبال کرد. در بررسی و تحلیل چنین سفری و به خصوص با رفتار بدیعی که به لحاظ دیپلماتیک صورت گرفته، این سفر از سه منظر قابل بررسی است.

نخست شرایط جدید در منطقه پس از توافق هسته ای ایران و 1+5 که با وجود اما و اگرهایی که همچنان از رسانه ها تراوش می کند، اما شکی نیست که نقطه عطفی در تاریخ معاصر خاورمیانه بوده و از این پس منطقه  شاهد تحولاتی خواهد بود که در فضای پسا توافق ایران و غرب رخ خواهد داد. اگرچه مسئولان ارشد جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده اند توافق بر سر مسئله هسته ای  به معنی توافق در سایر پرونده ها نیست، اما بر اساس قاعده عینیت در سیاست، در صحنه میدانی تاثیر توافقات سیاسی اجتناب ناپذیر خواهد بود. از جمله کاهش رویکردهای میلیتاریک ایالات متحده در منطقه و پذیرش ایران به عنوان یک بازیگر منطقه ای که حتی باراک اوباما در موضع گیری های رسمی خود پس از توافق هسته ای 23 تیرماه هم به آن اذعان کرد. همچنین تاثیرپذیری سایر بازیگران منطقه ای به خصوص رقبای ایران و به ویژه عربستان که نتوانست در میانه مذاکرات دو روی سکه نگرانی و خشم خود از مذاکرات را پنهان سازد؛ لذا ریاض از این پس در صدد برقراری توازن در نامعادله ایجاد شده از افزایش نقش منطقه ای ایران برخواهد آمد. به همین قیاس، دیدار شتاب زده مشعل از عربستان یک اقدام موازنه ساز در برابر ایران است چرا که هنوز ایران حامی حماس شناخته می شود اما سعودی ها بر این باورند می توان با تطمیع دلارهای نفتی عضوی را از جبهه ایران بیرون کشید و در جبهه خود مستقر ساخت.

دوم، تجربه تاریخی نشان داده دور و نزدیک شدن های حماس و عربستان تابع یک استراتژی هدف دار و بلند مدت نبوده، بلکه بیشتر یک ائتلاف ابزاری با تاریخ مصرف مشخص است. دلیل این موضوع این است که عربستان به دلیل وابستگی زیاد به آمریکا نمی تواند در باره فلسطین سیاست مستقلی در نظر بگیرد. بنابراین نگاه ریاض به مقوله فلسطین نوعی روزمرگی و استفاده از کارت گروه های فلسطینی به خصوص حماس در معادلات منطقه ای است. ضمن اینکه اخبار تایید نشده ای هم از جزئیات دیدارهای مشعل با مقامات عربستانی منتشر شده که جای تامل دارد. از جمله گفته می شود خالد مشعل در این دیدار درخواست دریافت ماهانه ۲۰ میلیون دلار را برای هزینه دولتش در غزه طرح کرده است و در مقابل محمد بن سلمان جانشین ولیعهد و وزیر دفاع کنونی عربستان که فرماندهی جنگ علیه یمن را بر عهده دارد، از مشعل ۷۰۰ نیروی رزمنده فلسطینی درخواست کرده که با تاکتیک های حزب الله لبنان آموزش دیده باشند زیرا به زعم این وزیر دفاع سی و سه ساله  فقط این افراد قدرت رویارویی با رزمندگان جنبش انصارالله را دارند. 

سوم، در این روزها گروه های فلسطینی در شرایط رضایت بخشی قرار ندارند. کرانه باختری که پس از طرح اسلو به فرایند صلح با صهیونیست ها پیوست، اکنون پس از گذشت دو دهه همچنان شاهد عهدشکنی های مرسوم تل آویو و مشکلات داخلی است. حماس هم که در انتخابات گذشته محبوبت زیادی در نوار غزه کسب کرده بود، اما به دلیل فشارهای نظامی و محاصره اسرائیل، اختلافات داخلی در میان خود حماس و سوءمدیریت باعث افزایش مشکلات معیشتی مردم در غزه شده است. به گونه ای که طبق برخی نظرسنجی ها محبوبیت حماس در غزه به شدت کاهش یافته است. همچنین خطای راهبردی حماس در ورود به دسته بندی های منطقه ای پس از جنگ در سوریه که منجر به خروج رهبران حماس از دمشق و تاسیس دفتر در دوحه گردید، حماس را که توان یک دولت مستقل را در رویارویی با تحولات منطقه ندارد، با هزینه های غیرقابل جبرانی مواجه ساخت. به همین خاطر امروز حماس که از تهران و باورمندان به مقاومت در برابر رژیم صهیونیستی فاصله گرفته، در محاسبه هزینه فایده در روابط با بازیگران منطقه ای دچار خطای دید شده است. به همین دلیل با وجود اینکه دولت های درگیر در مناقشات خاورمیانه هر یک هدف خاص خود را پی گیری می کنند، اما حماس بی توجه به این فرایند هر روز رنگ عوض کرده و در موضع گیری هایش دچار تشویش و تعارض است.

بنابراین در سفر خالد مشعل به عربستان، بیش از آنکه حماس در جستجوی ائتلاف جدیدی برای تقویت جبهه سیاسی در برابر اسرائیل باشد، نگاه رهبران حماس به دستان شاهزادگان سعودی است تا با دلارهای نفتی اندکی از فشارهای اقتصادی حماس در غزه بکاهند. ضمن اینکه مشعل آگاهی کامل دارد که ریاض هیچ اراده ای برای کمک های نظامی و افزایش توان مقاومت در برابر اسرائیل ندارد.

همچنین به نظر می رسد یک شکاف نامرئی میان قاهره و ریاض در حال شکل گیری است که از اختلاف سلیقه این دو در مواجهه با پرونده سوریه شروع شده و با توافق هسته ای میان ایران و غرب رو به عمیق تر شدن است. واقعیت این است که ائتلاف ژنرال السیسی با ریاض پس از سرنگونی محمد مرسی  ائتلافی از روی اظطرار و گذرا است. مصر در حال گذراندن مقطع بحران است و پس از رسیدن به ثبات در صدد احیای نقش رهبری خود برآمده و زیر بار سیاست های منطقه ای عربستان نخواهد رفت. از این رو حماس و ریاض پس از یک دوره کوتاه مفارقت به نظر می رسد دوباره در حال تجربه یک همگرایی موقت زودگذر دیگر در منطقه هستند. ضمن اینکه باید اذعان کرد اگر درخواست های سعودی ها از مشعل که در رسانه ها منتشر شده درست باشد و حماس هم خطای استراتژیک دیگری کرده و به این درخواست ها پاسخ مثبت دهد، هزینه ای که بابت آن پرداخت خواهد کرد خروج از قدرت در غزه خواهد بود زیرا کمک به ارتش عربستان در کشتار بیگناهان  یمن مشابه همان کاری است که اسرائیل بارها در نوار غزه مرتکب شده و کمک نظامی حماس به محمد بن سلمان به معنی ساقط ساختن مشروعیت از خود برای حمایت از مردم غزه و مقاومت خواهد بود.

انتشار اولیه: چهارشنبه 31 تیر 1394 / انتشار مجدد: پنج شنبه 8 مرداد 1394