از گفتگو تا نبرد؛ بازخوانی رفتارهای روسیه در سوریه

بدون شک اگر تحلیلگری در حوزه بین الملل به بررسی فراوانی موضوعاتی که در میان رسانه های دیداری و شنیداری داخلی و خارجی طی سال جاری منتشر شده است بپردازد با درخشش بحران سوریه مواجه خواهد شد و اگر کلیدواژه ها را مورد بررسی قرار دهد با کلمه داعش رو به رو می شود.

سال 1394 با فراز و نشیب های خود در عرصه بین الملل و به ویژه منطقه غرب آسیا رو به پایان است؛ سالی که اگرچه شروع آن با به نتیجه رسیدن طولانی ترین مذاکرات تاریخ شیرین بود، اما با گره خوردن در مذاکرات سوریه و ادامه جنایات انسانی و بحران سیاسی تا پای جنگ میان برخی کشورها در منطقه پیش رفت.

فدراسیون روسیه اگرچه دیگر همچون دوران شوروی یکی از قدرت های بزرگ جهانی به حساب نمی آید، اما  یکی از بازیگران مهم منطقه ای و فرا منطقه ای است و در طول سال های گذشته تلاش می کرد با کارت ایران در موضوع هسته ای به خوبی بازی کند و امتیازاتی کسب نماید؛ اما پس از روی کار آمدن دولت جدید در ایران و برقراری گفتگوهای مستقیم با آمریکا، از نقش روس ها کاسته شد به گونه ای که تحلیل های گوناگونی از رویکردهای مسکو پس از گفتگوی مستقیم ایران و آمریکا در مذاکرات لوزان و وین وجود دارد؛ اما آنچه مسلم است مسکو پس از به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته ای ایران تلاش کرد نقش محوری در سوریه پیدا کند و کم رنگی نقش خود در مذاکرات لوزان و وین را در حل بحران سوریه جبران نماید.  از همین رو مقامات روسی دیدارهایی با گروه های مخالف بشار اسد داشتند و تلاش کردند تا ارتباط خود با عربستان سعودی را نیز گسترش دهند. یادداشت پیش رو به بازخوانی و بررسی عملکرد فدراسیون روسیه در سوریه طی سال 94 می پردازد.

• عصر جدید همکاری های روسیه و عربستان سعودی

پس از امضای توافق میان ایران و 1+5 کمی موازنه قدرت در منطقه به سمت جا به جایی پیش رفت تا آنجا که شاهزاده "محمد بن سلمان" وزیر دفاع و جانشین ولیعهد عربستان 27 خرداد در پاسخ به دعوت دولت روسیه به سنت پترزبورگ سفر کرد تا عربستان سعودی و روسیه پس از مدت ها بر سر یک میز بنشینند. کرملین که به واسطه اشغال کریمه با تحریم های بین المللی مواجه شده بود، می توانست از منابع مالی آل سعود بهره چشمگیری ببرد و در مقابل ریاض که پس از سوریه، اکنون به باتلاق یمن ورود پیدا کرده بود نیز می توانست از ظرفیت های دیپلماتیک روس ها بهره جوید. در این دیدار مسکو تلاش کرد تا پنجره ای برای نقش میانجی گری خود در سوریه با طرف عربی بگشاید و خود را محور گفتگوها قرار دهد.

• سفر رئیس دفتر امنیت ملی سوریه به ریاض

پس از دیدار وزیر دفاع عربستان با رئیس جمهور روسیه، برخی منابع خبری از سفر ژنرال "علی مملوک" رئیس دفتر امنیت ملی سوریه به ریاض خبر دادند که به موجب آن، وی با "محمد بن سلمان" جانشین ولیعهد و وزیر دفاع سعودی دیدار و گفتگو کرده است.

این سفر اگرچه توسط هیچ کدام از مقامات دو کشور تائید یا حتی تکذیب نشد، اما مسکو در صدد بود به نقش خود در حل بحران سوریه در رسانه ها اشاره کند.

• مثلث های دیپلماتیک در غرب آسیا

دوشنبه 12 مرداد مثلث روسی-آمریکایی-عربی تشکیل شد و دوحه میزبان "سرگئی لاوروف" ، "جان کری" و "عادل الجبیر" وزیران خارجه روسیه، آمریکا و سعودی بود؛ نشست سه جانبه ای که به گفته اسپوتنیک، سوریه و افراطی گرایی داعش در منطقه موضوع گفتگوی طرف ها بوده است. نکته مورد توجه در این گفتگوها آنجاست که ترکیه به عنوان هم پیمان عربستان در نبرد با بشار در این نشست حضور نداشت. تنها یک روز بعد مثلث روسی-ایرانی-سوری در ایران شکل گرفت و تهران میزبان "میخائیل باگدانوف" معاون وزیر امور خارجه و نماینده ویژه پوتین در امور خاورمیانه و آفریقا و "ولید المعلم" وزیر خارجه سوریه بود. در پایان این نشست "حسین امیرعبدالهیان" از تغییر استراتژیک در نگاه بازیگران منطقه ای در قبال سوریه خبر داد.

در این برهه به نظر می رسد اگرچه در چهار سال گذشته بسیاری از بازیگران خارجی توسل به جنگ را راهکار سوریه می دانستند، اما اکنون بخش عمده ای از بازیگران توسل و تمرکز بر راه حل سیاسی را مناسب ترین روش برای حل بحران عنوان می کنند. همچنین در این مذاکرات دو نکته حائز اهمیت بود؛ نخست آنکه روسیه که تلاش می کند محور گفتگو و منجی سوریه باشد در هر دو محور گفتگوها حضور دارد و نکته دیگر اینکه پس از چهار سال تمامی طرفین در تقابل با دشمنی واحد قرار گرفته اند که همه آنها را تهدید می کند و در مورد لزوم شکست داعش به توافق رسیده اند؛ اما مسئله اساسی آنجاست که در مورد چگونگی مقابله توافقی حاصل نمی شود.

• آمریکا و روسیه چه بخواهند و چه نخواهند باید در سوریه همکاری کنند

مسکو داعش را خطری جدی در برابر خود می داند؛ از همین رو ترجیح می دهد حاکمیت موجود در دمشق را تقویت کند تا با افراط گرایی در خارج سرزمین شورویایی  به جای آنکه در قفقاز و آسیای میانه ؛ از این رو علی رغم عواقب و خطرات، به گسترش نقش نظامی خود در سوریه می پردازد. مردم روسیه هنوز شکست ارتش کشورشان را در افغانستان فراموش نکرده اند و تبعات آن را به خاطر دارند، اما مهمتر از مدیریت این موضوع، عواقب رو در رویی با آمریکا و متحدانش در سوریه است.

• سوریه؛ علت آشتی پوتین با اوباما

اگرچه طی سال های گذشته تفاوت در منافع سبب شد روابط مسکو ـ واشنگتن تیره شود و این تیرگی تا بدان جا پیش رفت که روسای جمهور آنها به مدت دو سال با یکدیگر دیدار نداشته باشند، اما روس ها بازی جدیدی را پیش گرفتند؛ بازی که در راستای استراتژی و منافع ملی آنها در خاورمیانه است. موضوعی که "دمیتری ترنین" چند هفته پیش از اجلاس سالانه سازمان ملل در یادداشتی در نشنال اینترست به آن اشاره کرده بود و حضور نظامی روسیه در سوریه را بهانه ای دانست که از طریق آن پوتین درصدد است با همتای آمریکایی خود مذاکره کند. رئیس جمهور روسیه برای اولین بار برای شرکت در مجمع عمومی سازمان ملل به نیویورک سفر کرد تا پس از دو سال دستان همتای آمریکایی خود را بار دیگر بفشارد و از مبارزه با داعش در سوریه سخن بگوید.

آمریکا و روسیه که بیش از چهار سال و نیم درباره موضوع سوریه با یکدیگر اختلاف داشتند، حال به یکباره در رابطه با مشارکت روسیه در عملیات نظامی علیه داعش به گفتگو و مذاکره می نشینند. اگرچه مشخص نیست به موجب این مذاکره چه امتیازهایی داده و گرفته شده است که روسیه تنها دو روز پس از این گفتگو حملات هوایی خود به داعش را آغاز کرد؛ حملات هوایی که به ادعای مخالفان، نه تنها داعش بلکه تمامی نیروهای مخالف دولت بشار اسد هدف قرار گرفته اند.

پاسخ داعش به حملات هوایی کرملین:

کمتر از دو ماه از آغاز حملات هوایی روسیه به مواضع داعش، بشار اسد سفری یک روزه به مسکو انجام داد و با همتای روس خود دیدار و گفتگو داشت که نوعی قدرت نمایی روس ها در تامین امنیت برای سفر رئیس جمهور سوریه بود. اما چند روزی از این اقتدار بیشتر نگذشته بودکه هواپیمای مسافربری «ایرباس آی۳۲۱» روسیه که از شرم الشیخ مصر به مقصد سنت پترزبورگ باند فرودگاه را ترک کرده بود، تنها پس از ۲۳ دقیقه پرواز در آسمان صحرای سینا منفجر شد و همه ۲۲۴ سرنشین آن کشته شدند (9 آبان). پس از این رویداد، داعش در صفحات اجتماعی خود فیلم انفجار هواپیما در آسمان را منتشر کرد و نوشت: "سرنگون کردن این هواپیما، آغازی برای این است که روسیه بهای دشمنی خود علیه مسلمانان به صورت کلی و به ویژه داعش را بپردازد؛ به ویژه پس از کشتارهای دسته جمعی که در دوما، حلب و الباب سوریه رقم زده است."

چشم انداز حضور روس ها در آسمان سوریه:

سوریه برای هر یک از طرفین گفتگوها فرصت ها و چالش هایی را در پیش دارد؛ روس ها در ابتدا به دنبال تحکیم حکومت بشار نبودند و خط قرمز آنها تنها حفظ پایگاه نظامیشان در طرطوس بود، اما قوت گرفتن داعش و تبدیل آن به عنوان خطری بالقوه در خارج نزدیک و حتی داخل مرزهای فدراسیون روسیه نگاه کرملین به بحران سوریه را تحت شعاع قرار داد؛ از همین پس از حوادث تروریستی پاریس روس ها بر شدت حملات خود افزودند.

روس ها که تلاش هایشان در تابستان برای حل بحران سوریه از طریق گفتگو و مذاکره با محوریت کرملین به نتیجه نرسیده بود، تصمیم گرفتند از ابزار نظامی بهره ببرند و به گونه ای برق آسا به بهانه حمله به مواضع داعش و النصره، دیگر گروه های مخالف را نیز هدف قرار دهند و حاکمیت بشار را تثبیت کنند تا اینبار از موضعی بالاتر با کشورهای مقابل خود به مذاکره بنشینند. اما گمان نمی کردند آنکارا زمین بازی شان را بر هم زند و نه تنها جنگنده نظامی روس ها را مورد هدف قرار دهد بلکه آنها را محکوم به نقض حریم هوایی ترکیه نیز کند و درصدد باشد روسیه را در تقابل با ناتو قرار دهد. اما علی رغم حملات هوایی و مانورهای روسیه در آسمان سوریه طی ماه های اخیر، این ابزار نیز نتوانست خواسته های روسیه را فراهم سازد و این روزها سخن از آتش بس به گوش می رسد؛ پرچم سفیدی که نمی توان مدعی بود خواسته روسیه است و برای آنها به منزله پیروزی می باشد.

 نتیجه گیری:

پشتیبانی کرملین از حاکمیت سوریه در آغاز بحران (سال 2012) به منزله حفظ پایگاه نظامی این کشور در سوریه بود و خط قرمزهایی متفاوت از ایران برای حمایت از بشار اسد داشت، اما با گذر زمان و کوچ مسلمانان افراطی روسیه به سوریه و پیوستن آنها به داعش استراتژی مسکو تغییر کرد و امنیت خود را در تقویت شخص بشار اسد دانست و از این رو منافع راهبردی نزدیک تری با ایران پیدا کرد. اما از سوی دیگر باید توجه داشت که دشمن ایران در منطقه (اسرائیل) دوست روسیه به شمار می آید که این موضوع نیز بر پیچیده تر شدن معادلات می افزاید. بدون شک روس ها به این موضوع می اندیشند که اگر بحران سوریه پایان یابد،  مسلمانان افراطی که با کوله باری از تجربه جنگ به سوی خانه های خود در آسیای مرکزی و قفقاز باز می گردند به چه میزان تهدیدی برای امنیت فدراسیون روسیه به شمار می آیند.