داستان دو زن که سفیر شدند

دیپلماسی ایرانی: ۴۰ سال پس از تعیین اولین سفیر زن تاریخ ایران، اولین سفیر زن تاریخ جمهوری اسلامی انتخاب شد. سال ۱۳۵۴ مهرانگیز دولتشاهی راهی دانمارک در شمال اروپا شد و سال ۱۳۹۴ مرضیه افخم عازم مالزی در جنوب آسیا می شود. دولتشاهی پس از کسب عنوان اولین نماینده زن مجلس تاریخ ایران، اولین دیگری را به نام خود کرد؛ همانند افخم که پس از آنکه اولین سخنگوی زن وزارت خارجه شد، بر جایگاه اولین سفیر زن پس از انقلاب نشست.

سال ۱۳۵۴ که مهرانگیز دولتشاهی نماینده کرمانشاه در سه دوره مجلس شورای ملی، سفیر شد، سال مهمی برای زنان ایران بود. اردیبهشت آن سال ۹ زن لباس رسمی وکالت پوشیدند و سوگندنامه خواندند و تعداد وکلای زن دادگستری به ۳۹ نفر رسید، در میان ۱۲۰۰ وکیل مرد. این تعداد در تاریخ مراسم تحلیف بی سابقه بود و حتی امیدوار بودند روزی یک زن رئیس کانون وکلا شود چون به گفته یکی از وکلای باسابقه به زنان «هر قدر مسئولیت های اجتماعی شما بیشتر باشد لااقل شوهرانتان در خانه آسوده ترند!»

آبان سال ۱۳۵۴ سه زن معاون وزارت آموزش و پرورش شدند که وزیرش تا سال قبل از آن فرخ رو پارسا بود. باهره فرهنگ معاون امور اجتماعی و رفاهی شد، فخرالسادات امین معاون امور آموزشی و ملکه طالقانی معاون پارلمانی و امور شوراهای مناطق.

در آبان آن سال هم دو زن عضو دفتر سیاسی حزب رستاخیز ملت ایران شدند. دفتری که ۳۰ عضو داشت: نخست وزیر و دبیرکل، قائم مقام دبیرکل، رئیس هیات اجرایی، دو رابط پارلمانی از سوی نمایندگان مجالس سنا و شورای ملی، ده وزیر کابینه به انتخاب نخست وزیر و ۱۵ نفر از میان ۵۵ عضو هیات اجرایی. مهناز افخمی دبیرکل سازمان زنان ایران و لیلی امیرارجمند مدیرعامل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان هم عضو این دفتر ۳۰ نفره شدند. دی ماه سال ۵۴ مهناز افخمی وزیر مشاور در امور زنان شد و دومین زنی بود که پس از فرخ رو پارسا عضو کابینه امیرعباس هویدا می شد.

سال ۱۳۵۴ پری اباصلتی سردبیر «اطلاعات بانوان» نماینده مجلس بیست و چهارم شورای ملی شد که شعار می داد «زنان خانه دار باید بیمه شوند و نابرابری ها به کلی از بین برود…اگرچه از نظر قانون، زن و مرد از مزیت های استخدامی مشابه سود می برند، اما در عرف و عمل تبعیض ها و تفاوت هایی در این زمینه وجود دارد که دگرگون کردن آن ضرورت دارد…لازم است در کار بهره وری از نیرو و مهارت های زنان، اصل «مزد مساوی در برابر کار مساوی» در همه شئون تحقق یابد.» همان سال مهرانگیز حجازی معاون وزیر کار و امور اجتماعی پیشنهاد داد زنان کارگر برای گرفتن حقوق مساوی در برابر کار مساوی هرچه بیشتر در سندیکاهای کارگری عضو شوند و حتی در نظر داشت برای بهبود وضع مادران و کودکان در تمام کارگاه هایی که تعداد زنان کارگر زن زیاد است مهد کودک دایر شود. در ۱۷ دی همین سال «اطلاعات بانوان» نظر زنان را درباره موقعیتشان پرسید که در آن ها کارمند بازنشسته ای گفت: «آزادی ظاهری را خانم ها به حد افراط دارند ولی آزادی فکری ندارند.» زنی خانه دار هم بر این نظر بود که «درست است که بسیاری از زنان وزیر و وکیل و مدیرکل شده اند اما در مورد خانه دارها آزادی هنوز کامل نشده است. من بعد از ۳۰ سال زندگی هنوز معنی آزادی را در خانه نمی دانم.» زن خانه دار دیگری گفته بود که «ما به آزادی کامل رسیده ایم ولی هنوز در مورد طلاق زن ایرانی ناکام است. زنی که جوانی خود را در خانه شوهر تمام کرده روزی که خانه را ترک می کند با دست خالی به سوی سرنوشت نامعلوم می رود.»

در همین سال ۱۳۵۴ بود که مهرانگیز دولتشاهی ۵۸ ساله سفیر ایران در دانمارک شد؛ از خانواده سرشناس قاجار و دختر محمدعلی میرزا شکوه الدوله، وزیر پست و تلگراف و تلفن دوره پهلوی، خواهر مهین دولتشاهی همسر مظفر فیروز وزیر کار در کابینه احمد قوام و خواهرزاده صادق هدایت. در آلمان درس خواند و با دکترای علوم اجتماعی برگشت و در سال ۱۳۲۵ در سازمان خدمات اجتماعی و انجمن حمایت از زندانیان مشغول به کار شد. «جمعیت راه نو» را بنا گذاشت که بعدها به عضویت «اتحادیه بین المللی زنان» در آمد. همین انجمن بود که اولین نمایشگاه بین المللی «فعالیت زن» را با شرکت ۳۰ کشور آسیایی و اروپایی در ایران برگزار کرد.

پای او حتی به حوزه های علمیه و دفتر مراجع بزرگی چون آیت الله العظمی بروجردی هم باز شد تا بگوید «ما با خیلی از بی بندوباری ها موافق نیستیم، حتی با آن جور چیزها که به ضرر زن تمام می شود مخالفیم. فرض کن آن چیزهایی که خیلی ها خیال می کنند شب زنده داری و نمی دانم آن جور مجالس و خیلی بی بندوباری ها به نظر ما این ها به ضرر زن است. ما خودمان هم با خیلی از بی رویه گی ها مبارزه می کنیم، با مطبوعاتی که این قدر زن را کوچک می کنند و با اعلام های زشت و زننده در واقع به زن ها توهین می کنند ما مخالف هستیم.» یک روحانی برجسته دفتر آیت الله العظمی بروجردی هم در جواب دولتشاهی گفت: «این نتیجه محدودیت های قدیم است که به زن ها دادند که حالا که آزادی پیدا کرده اند یک عده ای هم پیدا می شوند که زیاده روی می کنند.» حتی تا مدت ها امام موسی صدر مجله «مکتب اسلام» که خودش اداره می کرد را برای دولتشاهی می فرستاد.

دولتشاهی از دوره ۲۱ که برای اولین بار زنان نماینده پارلمان شدند تا دوره ۲۳ نماینده کرمانشاه بود. آن دوره ۶ نماینده زن راهی مجلس شدند، پنج تای دیگرشان فرخ رو پارسا، هاجر تربیت، شوکت ملک جهانبانی، نیره ابتهاج سمیعی و نزهت نفیسی. در سنا نیز دو زن عضویت داشتند: شمس الملوک مصاحب و مهرانگیز منوچهریان. در دوره بعدی ۷ نماینده زن روی کرسی های مجلس نشستند و دوره بیست و سوم ۱۸ نماینده و دوره ۲۴ (آخرین دوره مجلس شورای ملی) ۲۰ نماینده زن.

او در سال ۱۳۶۳ به شیرین سمیعی در برنامه تاریخ شفاهی گفت: «دورهٔ اول خیلی خوب بود، می دانید چرا؟ اولاً بیشتر مردها مثل ما بودند، آن ها هم تازه آمده بودند. آن ها هم یک کسانی بودند تقریباً که باورشان نمی شد که یک روزی بیایند مجلس. مثلاً می خواهم بگویم که سال اول یک محیط خیلی خوبی بود، همه با هم صمیمی بودند. بعد یواش یواش فرق کرد. مخصوصاً مردها به خیالشان بود که این ملک بابایی شان است. ارث بابایی شان است و زن ها زیادی اند…من این حرف را یکی دو بار گفته ام: گفتم که من در عمرم عبارت خاله زنکی خیلی شنیده بودم ولی خانه زنک ندیده بودم. من خاله زنک را به تمام معنی بعدها در محیط مجلس دیدم و اما نه بین زن ها بلکه بین مردها. با تمام صفاتی که راجع به خاله زنک می گویند تفتین، بدگویی، تقلب، پشت سر هم بدگویی و از این جور چیزها.»

دولتشاهی بعد از یکسال حضور در مجلس در نطقی در سوم آبان ۱۳۴۳ از شاه برای اعلام تساوی حقوق زنان در کنفرانس اقتصادی در ۸ اسفند ۱۳۴۱ تشکر کرد «چون قبل از آن ما را حتی به راهروهای مجالس مقننه راه نمی دادند تا ما خواسته های زنان ایران را به گوش برادران خودمان برسانیم.»

او از مبتکران قانون «حمایت خانواده» بود که حق طلاق را برای زنان به رسمیت شناخت و اختیار همسر دوم را توسط مرد منوط به اجازهٔ همسر اول کرد؛ دولتشاهی خوشحال بود که «تعدد زوجات محدود می شود به دو تا و بیشتر نه، آن هم تحت شرایط خاصی، اگر زن اولی مریض باشد یا نازا باشد و امثال این ها، اما شرط عمده رضایت زن اول بود.»

سال ۱۳۴۷ که فرخ رو پارسا وزیر آموزش و پرورش شد، هویدا در یک ضیافت ناهار با نماینده های مجلس به زنان پارلمان گفت «من تا نخست وزیرم باید یک سفیر زن هم بفرستیم.» هاجر تربیت هم اشاره کرد به دولتشاهی و گفت: «بفرمایید اینجاست، روبرویتان نشسته.» جهانگیر آموزگار هم برای دولتشاهی نقل کرد که شاه خیلی از او تعریف می کند. این شد که بالاخره قرعه فال اولین سفیر زن افتاد به نام دولتشاهی: «خیلی ها وقتی که صحبت سفارت می شد حالا به هر دلیلی بود فکر می کردند که این کار برای من خوب است. توی جمعیت های زن ها هم وقتی صحبت می شد همه می گفتند که خب اگر قرار باشد یک نفر را سفیر بکنند لابد فلان کس می شود. یکی به دلیل اینکه من یک مقدار زیادی در کارهای بین المللی بودم و سال ها اروپا بودم و یک تحصیلاتی داشتم که می خورد به این کار و دو سه زبان بلد بودم.»

وقتی دولتشاهی سفیر شد، سفرای زن در دنیا کم نبودند؛ مارسل کامپانا سفیر فرانسه در پاناما بود، شرلی تمپل و کلارا بوتلوس سفرای آمریکا و ماری مادلن دنیش سفیر فرانسه در لوکزامبورگ. دنیش از شخصیت های معتبر دیپلماتیک فرانسه بود و تمپل ستاره سابق سینما. در شوروی هم از سال ها قبل شغل سفارت به زنان رسیده بود.

دولتشاهی در دانمارک ماند تا انقلاب ۵۷؛ سفیری که عکس امام خمینی در دفترش نصب شده بود که تصویرش همان روزها منتشر شد. داستان این عکس را برای شاهرخ مسکوب از برنامه تاریخ شفاهی هاروارد اینطور شرح داد که «چند هفته قبل وزارت خارجه به ما دستور داده بود که عکس ها را جمع کنید و یک جای امنی بگذارید، چون این ها هر جا ریختند اول کاری که می کردند عکس ها را خرد می کردند و از بین می بردند. دفعه اول هم که آمده بودند همین کار را کردند. ما هم این ها را جمع کرده بودیم. این ها آمدند، همچنین تعجب می کردند می دیدند نیست. بعد گفتند شما عکس خمینی را ندارید، عکس آیت الله را ندارید؟ گفتم: «نه ندارم. می خواستید برایمان بیاورید.» گفتند برایتان می آوریم. فرداش پس فرداش آمدند، یا فرداش یک دانه عکس خمینی را آوردند خودشان به دیوار پونز زدند. من هیچ نگفتم، که قاب بیاورند و فلان و این ها. بالایش انگلیسی چاپ شده بود و زیرش هم عربی. گفتم این چه عکسی است، چرا فارسی ندارد؟ چرا انگلیسی و عربی است؟ گفتند فارسی اش را هم می آوریم. ولی نیاوردند مثل اینکه نداشتند. همه اش را این جوری درست کرده بودند. به هر حال این هم مال عکس آیت الله خمینی که آوردند دادند. این روزنامه نگاران هم هی می آمدند عکس من را با او با هم می انداختند که عکس آیت الله خمینی توی دفتر سفارت ایران.»

روزی که سفارت ایران در کپنهاگ را ترک می کرد، به دیدار ملکه دانمارک و همسرش رفت و نشان ممتاز سفرا را از او گرفت. سه سال قبلش سفیر انگلیس که سابقه هفت سال مأموریت در دانمارک داشت این هدیه را گرفته بود. دولتشاهی بعد از انقلاب برای همیشه به فرانسه رفت؛ در سال ۱۳۸۱ کتاب «جامعه، دولت و جنبش زنان ایران» را نوشت که یکی از اسناد مهم تاریخ فعالیت زنان ایران است و سرانجام در ۲۹ مهر ۱۳۸۷ در پاریس درگذشت.

برخلاف دولتشاهی که از کادر وزارت خارجه نبود و سفیر شد، مرضیه افخم سابقه ۳۰ سال حضور در دستگاه سیاست خارجی را دارد. در دوران علی اکبر ولایتی معاون اداره اطلاعات و انتشارات شد و در دوران سید کمال خرازی مدیرکل اطلاعات و مطبوعات و در دوره علی اکبر صالحی مدیرکل دیپلماسی عمومی وزارت امور خارجه. در دوره محمدجواد ظریف سخنگوی وزارت خارجه شد که آن را به «شنا کردن در یک دریای پرتلاطم» تعبیر کرده است.

افخم هم مانند دولتشاهی در سال مهمی برای زنان سفیر شده است. آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در آستانه انتخابات مجلس شورای اسلامی از زنانی که قابلیت، توانایی و ظرفیت انجام وظایف انتخابی و انتصابی را دارند، خواسته «از اعلام آمادگی و نامزدی نترسند و وارد میدان عرضه اندیشه های خویش برای انتخاب مردم شوند.» فعالان زن کمپین «تغییر چهره مردانه مجلس» راه انداخته اند. در ینگه دنیا زنی برای ریاست جمهوری آمریکا می جنگد و زنانی دیگر جوایز نوبل را یک به یک درو می کنند. راهی که سیدمحمد خاتمی با ورود زنان به کابینه باز کرد و معاون رئیس جمهور زن انتخاب شد، محمود احمدی نژاد با یک وزیر زن پی گرفت و حسن روحانی به تعیین سفیر زن رساند.