اسناد امنیتی تازه از ایرانیان در آرشیو ملی بریتانیا

از زمان آغاز پروسه کند و تدریجی آزادسازی پرونده های امنیتی در بریتانیا، شماری از این اسناد به فعالیت های ضدبریتانیایی ایرانیان اختصاص داشته است و بخش عمده ای از این اسناد به فعالیت های ایرانیان طرفدار در طی دو جنگ جهانی اختصاص دارد.

 

مجید تفرشی، تاریخ نگار و پژوهشگر در شرق نوشت: بخشهایی از این اسناد را قبلا در سال های گذشته به تدریج بازبینی و استخراج کرده و عمده آنها را در اختیار دوست محقق ارجمند جناب آقای کاوه بیات گذاشته که اخیرا توسط ایشان ترجمه و با عنوان «ستون پنجم: گوشه هایی از فعالیت های عوامل آلمان، براساس اسناد محرمانه بریتانیا- ایران 1320- 1324» منتشر شده است.

 

بخش دیگری از این اسناد که در حال آماده سازی برای انتشار است، خاطرات مفصل روزانه به دست آمده از فریتس مایر، جاسوس ارشد آلمانی در جنگ جهانی دوم در ایران است که آن نیز به زودی آماده شده و انتشار خواهد یافت.

 

در مجموعه های اخیر امنیتی که به تازگی از آرشیو ملی بریتانیا آزاد شده، پرونده ای به یکی از ایرانیان سرشناس فعال حامی آلمان اختصاص دارد که بخش مهمی از زندگی خود، به ویژه طی دو جنگ بزرگ جهانی را در حمایت از سیاست های حکومت آلمان و متحدانش سپری کرده و در این راه ضمن تحمل چند سال اسارت در هند، مدت های طولانی نیز تحت تعقیب و تجسس نیروهای امنیتی بریتانیا نیز بوده است. در پرونده هایی که قبلا از این مجموعه ها، از طبقه بندی خارج شده بود، نامی از «عبدالرحمان سیف آزاد» برده نشده بود، و با آزادسازی این اسناد، بخش مهم دیگری از فعالیت های ضدبریتانیایی ایرانیان در طی دو جنگ جهانی آشکار شده است. نخستین برگ از این پرونده که طی 33سال تهیه شده، به تاریخ ششم اکتبر 1920 است و آخرین برگ آن نیز به تاریخ 24اکتبر 1953 است.

 

عبدالرحمان سیف آزاد، فعال سیاسی، روزنامه نگار و ادیب ایرانی در طول عمر طولانی خود در ایران، آلمان و هند به عنوان یکی از عناصر فعال حامی آلمان فعالیت داشته و باوجود تلاش های فراوان خود و داشتن حلقه بزرگی از دوستان و آشنایان سیاسی، سال های آخر عمر و مرگش در 25شهریور 1350 در تهران را با تنگدستی سپری کرد. شهرت ادبی و روزنامه نگاری سیف آزاد، بیشتر به انتشار روزنامه نفیس «آزادی شرق»، «صنایع آلمان و شرق» و «ایران باستان» در ایران و آلمان، «سالار هند» در هند و همچنین چاپ آثار ادبی چون نخستین ویراست دیوان ابوالقاسم عارف قزوینی در آلمان و سپس ایران است.

 

سیف آزاد در دوره جنگ جهانی اول بیشتر در هند مستقر و مقیم بود و به عنوان یکی از عوامل ارتباطی آلمان ها با شرقیان و به خصوص ایرانی ها فعالیت داشت. میپرت فن بلوشر مقام امنیتی و بعدا دیپلماتیک آلمانی، ضمن شرح خدمات سیف آزاد به دولت آلمان در جنگ جهانی اول و ارتباط او با ماموران ارشد امنیتی آلمانی چون «اسکار فن نیدرمایر» از سیف آزاد به عنوان فردی توانا و فعال و ضمنا طماع، زرنگ و حیله گر و سمج یاد کرده است. منابع دیگر فارسی نیز درباره سیف آزاد اطلاعات پراکنده و بعضا متناقضی دارند. اسناد آزادشده توسط دوایر امنیتی بریتانیا می تواند کمکی به شناسایی زندگی و کارنامه این نویسنده/ روزنامه نگار/ مامور ایرانی در خدمت آلمان کند.

در یکی از این اسناد که به سال1921 و سال های بعد از جنگ جهانی اول مربوط است، از ارتباطات سیف آزاد با «حسین دانش» یکی از افراد متهم به فعالیت های بلشویکی در ترکیه در جهت همکاری با آلمان و علیه بریتانیا در مصر و ترکیه یاد شده است.

 

در گزارش دیگری به تاریخ 21جولای 1931، ضمن معرفی سیف آزاد با نام «شیخ عبدالرحمان سیف» به حمایت های او از آلمان در جنگ جهانی اول اشاره شده و عنوان شده که سیف در دوران آن جنگ، در جناح اتریشی ها جنگیده و نشان افتخار از دولت اتریش دریافت کرده است. در یک گزارش دیگر از «سیف آزاد» به عنوان یکی از رهبران و عوامل شورش های مناطق شرقی آلمان به سود آلمان و علیه بریتانیا در طول جنگ جهانی اول یادشده است.

 

در گزارش امنیتی دیگری درباره سیف آزاد به تاریخ چهارم اکتبر 1921 عنوان شده که او فردی باهوش و تواناست که با وجود اعتقادش به آیین تشیع، پول انتشار نشریاتش را از امیر عبدالرحمان خان، پادشاه سابق افغانستان دریافت می کند. در یک گزارش مشابه امنیتی که در نوامبر همان سال تهیه شده، سیف آزاد را فردی حدود 50ساله توصیف می کند. این در حالی است که چندروز بعد در یک گزارش مشابه، از سیف آزاد به عنوان فردی 30تا 40ساله با منش و ظاهر درویشی یاد شده است. به نظر می رسد که گزارش دومی به واقعیت نزدیک تر است.

 

این موضوع نشان می دهد با وجود سال ها درگیربودن مقامات امنیتی بریتانیایی با پرونده سیف آزاد و در اسارت داشتن وی برای مدتی در هند، اطلاعات اولیه آنان درباره وی هنوز تا چه حد ناقص بوده است. در یکی دیگر از این گزارش ها از قول یک دانشجوی زبان عربی عنوان شده در سال های قبل از جنگ جهانی اول، سیف آزاد طلبه علوم دینی در حوزه علمیه نجف بوده و از زمان جنگ به فعالیت های ضدانگلیسی و هواداری از آلمان و عثمانی روی آورده است.

 

وجود چندین گزارش توصیفی و تحلیلی درباره گزارش ها و اخبار ضدبریتانیایی مندرج در روزنامه «آزادی شرق»، نشانگر دقت نظر و توجه مقامات و ماموران امنیتی آن کشور درباره فعالیت های مدیر و سردبیر آن، سیف آزاد و حلقه ارتباطی دوستان و همکاران او در آلمان، ایران، ترکیه، مصر و هند به نفع دولت آلمان و علیه بریتانیا بوده است.

 

سیف بخش عمده دوره بین دو جنگ را در ایران اقامت داشت و در واقع ماشین تبلیغاتی حکومت رضاشاه بود. در این اسناد، جزییاتی درباره اشارات کلی بلوشر، سفیر سابق آلمان در ایران در خاطراتش وجود دارد؛ از جمله این موارد می توان به فعالیت های اقتصادی سیف آزاد در آلمان (که از نظر بلوشر درآمدزا بوده ولی از نظر ماموران بریتانیایی پوشش جاسوسی بوده) و همچنین تلاش های سیف برای دعوت پارسیان/ زرتشتیان هند برای مهاجرت به ایران، در دوره سلطنت رضاشاه اشاره کرد. در این راه سیف در سال1936 از سفارت بریتانیا در تهران تقاضای روادید ورود به هند را کرد تا بتواند برای حکومت رضاشاه در بمبئی و کلکته و به خصوص در بین پارسیان بانفوذ هند تبلیغ کند.

 

در آستانه جنگ جهانی دوم، سیف آزاد همچون دوران جنگ جهانی اول در هند مستقر بود و گزارش های موجود حاکی از آن است که او از طریق کنسولگری های آلمان در آن کشور خود را آماده یک ایفای نقش جدید به نفع آلمان در جنگ می کرد. در گزارش های متعددی در این مورد به نقش مهم آزاد در فعالیت های حمایت از آلمان و ضدبریتانیایی در هند تاکید شده و عنوان شده که او یک فرد خستگی ناپذیر و بسیار پرکار در کار خود است.

 

گزارشی محرمانه مبنی بر شنود تلفنی سیف آزاد با کنسول آلمان در بمبئی در ژوئن1939، حاکی از تقاضای دریافت پول برای مخارج فعالیت ها از سوی سیف آزاد و پذیرش پرداخت آن از سوی دستگاه دیپلماتیک آلمان دارد. در واقع در دوران حضور سیف آزاد در هند، اغلب فعالیت های او زیرنظر جاسوسان بریتانیایی بود و گزارش های منظمی از فعالیت های مختلف سیاسی و تبلیغاتی او به سود آلمان و علیه بریتانیا به لندن گزارش می شد.

 

بر اثر همین فعالیت ها بود که سیف آزاد یک بار دیگر در نخستین روزهای سال1942 توسط نیروهای نظامی بریتانیایی در هند توقیف شد. او به دلیل وخیم شدن وضع جسمی اش، پس از چهارسال در سال1946 از زندان متفقین آزاد شد و پس از مدتی با نظارت ماموران بریتانیایی، از طریق بندر کراچی به خرمشهر عزیمت کرد.

 

سیف آزاد این بار در بازگشت به ایران صرفا به کار ادبی و روزنامه نگاری پرداخت و از سیاست کناره گرفت. با این همه او به تلاش خود برای نفوذ اجتماعی در بین نخبگان سیاسی ادامه داد، ولی دوبار شکست در حمایت از آلمان در دو جنگ جهانی اعتبار و قضاوت سیاسی او را خدشه دار کرده بود. در سال های پایانی هر از گاهی چیزی می نوشت و کشکول های ادبی نیز منتشر می کرد و با قیمت همت عالی به رجال سیاسی و افراد متمول می فروخت.

 

در سال های پایانی عمر باوجود تداوم تلاش های اجتماعی اش درمانده و فقیر شده بود، تا جایی که حتی جایی برای اقامت نداشت و با کمک دوست قدیمی اش، اتحادیه (پدر خانم ها شیرین و منصوره اتحادیه)، در دواتاق در منزل او در خیابان وصال تهران اقامت داشت. سیف آزاد در فقر و انزوا و نسبتا سکوت و تنهایی، بدون داشتن همسر و فرزند، در 25شهریور1350 در تهران درگذشت.