اقتصاد ايران گرفتار بيمارى هلندى ؛ موضوع از چه قرار است؟

با افزایش قیمت نفت و ارتقای درآمد کشورهای نفت خیز انتظار می رفت نرخ رشد اقتصادی آنها و عملکرد اقتصادشان افزایش یابد. اما این شرایط برای ایران ایجاد نشد . بسیاری از اقتصاددانان براین باورند اقتصاد ایران دچار یک بیماری است و این بیماری که بارها از زبان کارشناسان اقتصادی شنیده شده است بیماری هلندی نام دارد.

ابتلای اقتصاد ایران به بیماری هلندی به سالهای آغازین قرن بیست و یک میلادی باز می گردد ولی اگر راهکارمناسبی برای ممانعت از پیشرفت این بیماری در جای جای اقتصاد کشور اندیشیده می شد هم اکنون اقتصاد چنین بیماری گسترده ای را تجربه نمی کرد.

 

تبعات بروز این بیماری در اقتصاد یک کشور ارتقای نرخ تورم ، افزایش قیمت مسکن به عنوان کالایی که قابل وارد شدن نیست، کاهش حجم فعالیتهای تولیدی و به دنبال آن افزایش نرخ بیکاری است که تمامی آنها در کنار هم به تنزل نرخ رشد اقتصادی و تخریب زیر ساختهای صنعتی اقتصاد می انجامد.

 

اهمیت این مساله در اقتصاد ایران تا حدی است که ما در نظر گرفتیم این بیماری اقتصادی را برای علاقمندان علم اقتصاد و علاقمندان مطالعه در مورد اقتصاد ایران تشریح کنیم.

 

بیماری هلندی در اقتصاد یک مفهوم اقتصادی است که برای توضیح رابطه بین اکتشاف منابع طبیعی نفت و گاز و کاهش عملکرد بخش تولیدی در اقتصاد یک کشور غنی استفاده می شود. نظریه زیر ساختی شکل دهنده این مفهوم به صورت زیر است :

 

 با افزایش درآمدهای منابع طبیعی به خصوص منابع نفت و گاز در یک اقتصاد زمینه برای غیر صنعتی شدن آن کشور فراهم می شود. زیرا رشد درآمد نفتی موجب رشد ارزش پول کشور می شود و این مساله از قدرت رقابت تولیدات صنعتی آن کشور در برابر تولیدات کشورهای دیگر می کاهد. با وقوع این مساله به تدریج بازار محصولات صنعتی کشور مورد نظر از بین می رود و کارخانه هایی که با هزینه های کلان احداث و راه اندازی شده اند یک به یک تعطیل شده و هزاران نیروی فعال در آن بیکار می شوند.

 

با وجود اینکه این بیماری اقتصادی را نتیجه اصلی کشف منابع طبیعی در یک کشور می دانند ولی توسعه یافته نظریه ایجاد کننده بیماری هلندی را نمی توان به صورت زیر نوشت:" هر فرایندی که سبب افزایش حجم ارزهای خارجی در یک کشور شود و این ارزهای خارجی به جای سرمایه گذاری صحیح وارد بدنه اقتصاد شود بیماری هلندی در اقتصاد بوجود می اید."

 

 

بنابراین با اتکا به این تعریف افزایش بی رویه قیمت منابع طبیعی برای مثال نفت طی سال گذشته یا افزایش حجم کمکهای مالی خارجی یا سرمایه گذاری خارجی بدون مدیریت صحیح دست اندرکاران امور اقتصادی می تواند زمینه ایجاد بیماری هلندی را فراهم آورد .

 

 

برای توضیح چگونگی اثر گذاری بیماری روی اقتصاد به ارایه یک مثال می پردازیم. فرض کنید درآمد نفتی حاصل از صادرات از آن کشور در اثر رشد بی سابقه قیمت نفت افزایش چشمگیری پیدا کرده است.

 

 

 ارزشهای خارجی بدست آمده از صادرات نفت تماما برای واردات کالاهای مورد نیاز کشور صرف شود یا اینکه این ارزها برای ساخت کارخانه های صنعتی و توسعه زیر ساختی کشور سرمایه گذاری شود مشکلی در اقتصاد ایجاد نخواهدشد . اما زمانیکه این ارزهای خارجی به پول داخلی ان کشور تبدیل و وارد بدنه اقتصاد داخلی شود اولین آثار بیماری هلندی در اقتصاد نمایان خواهد شد.

 

از طرف دیگر وارد کردن ارزهای خارجی به اقتصاد و افزایش نقدینگی روی ارزش پول کشور نیز تاثیر می گذارد. اگر سیستم نرخ ارز ثابت در کشور وجود داشته باشد و بانک مرکزی ارزش پول داخلی را در برابر ارز رایج ثابت نگه دارد(مشابه وضعیت ایران) ، تبدیل ارز به پول داخلی سبب افزایش نقدینگی و به دنبال آن ارتقای نرخ تورم می شود.رشد نرخ تورم سبب تنزل ارزش پول داخلی در برابر ارز مذکور می شود و به تضعیف ارزش پول آن ملت می انجامد.

 

کاهش ارزش پول داخلی به معنی گرانتر شدن تولیدات کشور در بازارهای بین المللی است و سبب می شود تا کشور موردبررسی قدرت رقابت خود را از دست دهد و به تدریج بازار صادراتی این کشور که در اثر رشد درآمد نفتی صعود کرده بود وضعیت متزلزل و بی ثباتی پیدا کند.

 

افزایش نقدینگی در اقتصاد سبب می شود تا در اولین گام نرخ تورم در کشور بیشتر شود . افزایش تورم روی قیمت تمام کالاهای مصرفی و سرمایه ای تاثیر می گذارد. در این شرایط دولتها اقدام به تسهیل واردات می کنند تا از طریق افزایش عرضه رشد قیمتها را کنترل کنند. این سیاست برای مدتی می تواند مانع از رشد بی سابقه قیمت برخی از کالاها شود ولی بدون شک قیمت کالاهایی از قبیل زمین و مسکن که امکان واردات برای آنها وجود ندارد رشد فزاینده ای خواهند داشت.این فرایند در علم اقتصاد" اثر مصرفی" نامیده می شود.

 

 

اگر در کشور سیستم نرخ ارز شناوروجود داشته باشد ، افزایش عرضه پول سبب افزایش ارزش اسمی پول کشور می شود ولی ارزش واقعی آن همچنان تضعیف می شود و در نهایت وضعیتی مشابه وضعیت توصیف شده در بالا در اقتصاد ایجاد می شود.

 

 

از طرف دیگر در شرایطی که کشور برای بهره گیری از درآمد کلان ناشی از صادرات منابع نفتی این حوزه را توسعه می دهد حجم زیادی از منابع تولید از قبیل سرمایه و نیروی کار در این بخش مشغول می شوند و حضور آنها در صنایع دیگر کم می شود. به تدریج تمرکز منابع تولیدی در حوزه نفت و صادرات آن به حدی می شود که فعالیت در دیگر صنایع رنگ می بازد و آن صنایع یا در حد تامین نیازهای اولیه کشور کار می کنند یا اینکه به تدریج تعطیل می شوند.

 

 این وضعیت اقتصادی که " اثر جابجایی منابع" نامیده می شود در کنار " اثر مصرفی" زمینه را برای کاهش عملکرد صنایع تولیدی و تضعیف صنعتی کشور مذکور فراهم می کند.

 

 

ایران یکی از ثروتمند ترین کشورهای جهان است. این کشور چهارمین دارنده ذخاری نفتی دنیا و دومین تولید کننده نفت است. به همین دلیل رشد قیمت نفت در سال گذشته سبب شد تا درآمد ناشی از صادرات نفت ر این کشور افزایش چشمگیری پیدا کند.این در حالیست که مطالعه وضعیت کنونی اقتصاد نشان از بهتر شدن اوضاع زندگی مردم ندارد.

 

حجت الله غنیمی فرد مدیر امور بین الملل شرکت ملی نفت در مورد درآمد نفتی ایران در سال 1386 هجری شمسی گفت:"در ین سال از محل فروش نفت خام و فرآورده های نفتی حدود 8/78 میلیارد دلار کسب درآمد کرده است که نسبت به سال 1385 هجری شمسی 8/18 میلیارد دلار رشد داشته است.ایران در سال گذشه از محل فروش نفت خام 70 میلیارد دلار درامد کسب کرد در حالیکه در سال 1385 هجری شمسی 15/51 میلیارد دلار از این محل بدست آورده است."

 

اما رشد درآمدهای نفتی در ایران سبب بهبود وضعیت اقتصادی کشور نشد. برای مثال طبق آمارهای موجود نرخ تورم در ایران در سال 1385 میلادی کمتر از 15 درصد بود در حالیکه در سال 1386 هجری شمسی نرخ تورم در این کشور بیشتر از 18 درصد بوده است. این تورم در بخش مسکن و زمین بیشتر از دیگر بخشها بود زیرا در این بخشها امکان واردات ندارند.

 

 

در سال گذشته مظاهر بیماری هلندی در اقتصاد ایران به وضوح نمایان شد و شمار زیادی از کارخانه های تولیدی و صنعتی به دلیل مشکلات اقتصادی تعطیل شدند.در این سال نرخ بیکاری در کشوربه بیشتر از 12 افزایش یافت در حالیکه در سال 1385 نرخ بیکاری اعلام شده در کشور برابر با 8/10 درصد بوده است.برخی از منابع نرخ بیکاری جوانان 24 تا 30 سال را در ایران بیشتر از 20 درصد می دانند که رقم نگران کننده ای است.

 

در سال گذشته ارزش پول کشور ایران کاهش یافت و همین مساله سبب شد تا بازرگانان برای ادامه فعالیت خود با مشکلات بیشتری روبرو شوند.البته در این حوزه وضعیت ایران در سطح بین الملل نیز موثر بوده است و تحریمهای پی در پی سازمان ملل علیه ایران سبب شدیدتر شدن مشکلات اقتصادی بازرگانان شد.

 

 

 

اگرچه بیماری هلندی در مدت کوتاهی خود را نشان می دهد و در فاصله چند سال زیر ساختهای اقتصادی یک کشور را ویران می کند ولی حل کردن آن پروسه ای زمان بر است. برای اینکه بیماری هلندی در اقتصاد ایجاد نشود یا اینکه مشکل حل شود باید از دو راه استفاده کرد: اول:کاهش نرخ تنزل ارزش پول دوم : افزایش قدرت رقابت بخشهای تولیدی.

 

برای کاهش نرخ تنزل ارزش پول یک کشور و ممانعت از تضعیف بخش تولیدی بهترین راه استرایلیزه کردن افزایش درآمد در اقتصاد که از راه ممانعت از ورود یکباره درآمدهای نفتی به اقتصاد امکان پذیر است.

 

 

برای تحقق این برنامه باید دولتمردان درآمدهای ناشی از صادرات نفت را به تدریج وارد اقتصاد کنند تا علاوه بر مشخص بودن رشد درآمد و اقتصاد کشور بخشی از این درآمد برای نسلهای اآینده سرمایه گذاری شود.

 

یکی از راههای صحیح استفاده از این درآمدها سرمایه گذاری در توسعه زیر ساختهای صنعتی ، بهداشتی ، درمانی و آموزشی است که نه تنها باعث افزایش نقدینگی و رشد تورم نمی شود بلکه زمینه توسعه اقتصادی و ایجاد تنوع در اقتصاد در سالهای آینده را فراهم می کند.