بررسی "تعیین مرز ایران و عراق" در گفت‌وگو با مدیرکل حقوقی وزارت خارجه

ایران در بین همسایگانش طولانی ترین مرز را با جمهوری عراق دارد، مسافتی حدود ۱۴۵۸ کیلومتر، که بخشی از آن را رودخانه اروندرود تشکیل می دهد.گرچه دو کشور گذشته پرتنش مرزی را تجربه کرده اند، اما با گذشت سالهای پرالتهاب مقامات دو کشور در سایه اراده رهبران عالی شان، جغرافیای صلح را در این منطقه جست وجو می کنند.

ایران و همسایه غربی اش با تاکید بر عزم جدی دو کشور برای حفظ صلح و ثبات در این مرزها اعلام کرده اند که خود را موظف به اجرای عهدنامه 1975 می دانند. موضوعی که هوشیار زیباری، وزیر خارجه عراق در سفرش به تهران برآن تاکید کرد.

دکتر علیرضا جهانگیری، که ریاست هیات های ایرانی در کمیسیون های مشترک مرزی پیش بینی شده در معاهدات 1975 و مسوولیت مذاکرات مرزی با طرف عراقی را برعهده دارد در این باره می گوید: تعیین مرز بین دو کشور در گذشته صورت پذیرفته و ما طبق عهدنامه 1975 که همچنان لازم الاجراست ملزم هستیم که خط مرز و مقررات تصریح شده در معاهدات 1975 را رعایت کنیم و دولت عراق نیز به صورت اصولی با کل متن موافقت دارد و به دنبال فعال شدن مکانیسم های اروندرود و راه اندازی مجدد CBC است.

وی ضمن تشریح مذاکرات ایران و عراق و توافقات انجام شده در رابطه با مرز دو کشور تاکید دارد: هیچ یک از دو طرف به تنهایی حق بلااعتبار کردن یکجانبه عهدنامه را نداشته و اختلاف نظر درنحوه اجرای آن نیز نمی تواند موجبی برای اعلام بی اعتباری یکطرفه باشد.

مدیرکل حقوقی بین المللی وزارت امور خارجه در گفت وگو با خبرنگار سیاسی خارجی خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، با بیان اینکه توافق اخیر ایران و عراق ناظر بر اجرای معاهدات 1975 بوده و قرار نیست موافقتنامه جدید مرزی با عراق منعقد شود، اظهار کرد: شش مارس 1975 ایران و عراق با میانجی گری الجزایر بیانیه ای صادر کردند که از آن با عنوان بیانیه الجزایر یاد می شود.

وی با تاکید بر اینکه بین دو کشور موضوعی به نام "معاهده الجزایر" وجود ندارد ادامه داد: براساس بیانیه الجزایر، دو دولت ایران و عراق، 23 خرداد 1354 (13 ژوئن 1975) برای حل و فصل اختلافات در زمینه های مختلف به ویژه موضوعات مرزی در بغداد تشکیل جلسه دادند که حاصل این مذاکرات انعقاد معاهده ای بود که به آن معاهده بغداد یا عهدنامه مربوط به مرز دولتی و حسن همجواری بین ایران وعراق گفته می شود. به ضمیمه این عهدنامه سه پروتکل در زمینه های امنیت در مرز، تعیین مرز رودخانه ای در شط العرب و پروتکل راجع به علامت گذاری مجدد مرز زمینی بین دو کشور در تاریخ 13 ژوئن 1975 در بغداد امضا گردید.

مدیر کل حقوقی بین المللی وزارت امور خارجه افزود: علاوه بر آن دو طرف در 26 دسامبر 1975 در بغداد چهار موافقتنامه تکمیلی راجع به 1- مقررات مربوط به کشتیرانی در شط العرب 2- استفاده از آب رودخانه های مرزی، 3- کلانتران مرزی و 4- تعلیف احشام امضاء نمودند.

جهانگیری افزود: این مجموعه (عهدنامه، سه پروتکل و 4 موافقت نامه) به همراه یک سری صورت جلسات حل و فصل جامع و قطعی مسائل بین دو کشور و بقیه اسناد الحاقی از جمله نامه هایی که مبادله شد را مجموعه معاهدات 1975 می گوییم که در مجالس دو کشور به تصویب رسیده و اول تیرماه 1355(22 ژوئن 1976) در تهران مجموعه اسناد تصویب شده بین دو طرف مبادله و از آن تاریخ لازم الاجرا شد. کلیه اسناد نزد دبیر کل سازمان ملل تودیع شده و در دبیرخانه سازمان به ثبت رسیده است.

مدیرکل حقوقی بین المللی وزارت امور خارجه با اشاره به مکانیزم های فنی و اجرایی پیش بینی شده در معاهدات 1975 خاطرنشان کرد: کلیه کمیسونهای مشترک از جمله :

- کمیسیون مختلط مامور بازسازی علائم مرزی موضوع ماده 5 پروتکل راجع به علامت گذاری مجدد مرز زمینی

- کمیسیون دائمی هماهنگی وظایف کلانتران مرز موضوع ماده 19 موافقتنامه راجع به کلانتران مرز

- کمیسیون دائمی فنی مختلط موضوع ماده 3 موافقتنامه مربوط به استفاده از آب رودخانه های مرزی

- و همچنین دفتر مشترک هماهنگی(C.B.C ) موضوع ماده 2 موافقتنامه راجع به مقررات مربوط به کشتیرانی در شط العرب ،

تا قبل از وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه کشورمان فعال بودند.

وی با تشریح مکانیسم پیش بینی شده در موافقتنامه بین ایران و عراق راجع به مقررات مربوط به کشتیرانی در شط العرب مورخ 26 دسامبر 1975 یادآور شد که ایران و عراق بموجب این موافقتنامه و بمنظور تامین امنیت و تداوم کشتیرانی در اروندرود، انجام امور مربوط به این آبراه مشترک از جمله عملیات لایروبی ، نقشه برداری از کانالهای قابل کشتیرانی ، تهیه نقشه ، علامتگذاری و نگه داری از علائم ، حفاظت از مسیر اصلی کشتیرانی و همچنین نظارت بر آلودگی ناشی از کشتیرانی را به دفتر مشترک هماهنگی ( Common Bureau of Coordination) موسوم به C.B.C محول کرده اند.

وی خاطرنشان کرد که دفتر مشترک هماهنگی (C.B.C) دقیقاً تا قبل از وقوع جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران در بنادر بصره و خرمشهر فعالیت می کرد.

جهانگیری با بیان اینکه بعد از دوران رژیم بعثی عراق در اسفند 1386 معاونین وزرای خارجه ایران و عراق سندی امضاء کردند که براساس آن بر اراده رهبران دو کشور برای حل و فصل تمام مسائل مرزی براساس عهدنامه مربوط به مرز دولتی و حسن همجواری بین ایران و عراق مورخ 13 ژوئن 1975 و پروتکلهای ضمیمه و موافقتنامه های تکمیلی آن تاکید و بر این اساس توافق نمودند که مکانیسم های فنی- اجرایی پیش بینی شده در این معاهدات مجدداً فعال گردد، اضافه کرد : شهریور 1387دو معاون وزیر خارجه در ادامه مذاکرات قبل جزئیات بیشتری را بررسی کردند و پس از آن تحت نظر مدیر کل حقوقی وزارت امور خارجه ایران و مقامات ذیربط عراقی فعالیت ها دنبال شده است.

جهانگیری افزود: در حال حاضر به جز دفتر مشترک هماهنگی ایران و عراق در امور اروندرود( C.B.C )کلیه کمیسیونهای مشترک پیش بینی شده در معاهدات 1975 فعالیت مجدد خود را از سرگرفته اند و در سفر اخیر وزیر خارجه عراق به تهران در مورد شروع مجدد فعالیت C.B.C نیز بین دو طرف توافق شد.

وی در تشریح دور جدید فعالیت کمیسیونهای مشترک مرزی ایران و عراق اضافه کرد: نشست های کمیسیونهای مرزی طی چند دوره در بغداد، خرمشهر، تهران و کرمانشاه برگزار شد. به دلیل اینکه در دوران جنگ علائم مرزی در مرز زمینی مشترک تخریب شده بود لذا کمیسیون مختلط مرز زمینی براساس پروتکل راجع به علامت گذاری مجدد مرز زمینی بین ایران و عراق مورخ 13 ژوئن 1975 و مدارک و نقشه های ضمیمه به آن مبادرت به بازسازی (Reconstruction)علائم مرزی نمود. در حال حاضر علائم مرزی به طور کامل بازسازی شده است. کارجانمایی میله ثلاثه ایران و عراق و ترکیه نیز در نقطه مشترک، انجام شده و فقط ساخت آن باقی مانده است. در حال حاضر مرحله اول کار که بحث علائم است با عراقی ها پایان یافته و مرحله دوم کار که ترسیم خط مرز بر روی نقشه های مشترک می باشد در آینده ای نزدیک آغاز خواهد شد. با ترسیم خط مرز بین علائم پروسه مرز زمینی کامل خواهد شد.

وی درباره فرایند بررسی وضعیت موجود خط تالوگ و بستر رودخانه اروندرود نیز گفت: با توجه به اینکه ماده 6 پروتکل راجع به تعیین مرز رودخانه ای بین ایران و عراق مورخ 13 ژوئن 1975 مکانیسم انجام عملیات اندازه گیری و هیدروگرافی مشترک جدید – هر ده سال یکبار – را پیش بینی کرده است و از آنجا که بعد از جنگ تحمیلی تا کنون این بررسی مشترک انجام نپذیرفته بود لذا در اجرای پروتکل مرز رودخانه ای توافق شد که این بررسی بصورت مشترک انجام پذیرد. این کار به صورت مشترک با قایق های هیدروگرافی هر دو طرف انجام شده است و به تازگی اطلاعات برداشت شده را با یکدیگر مبادله کرده و نقشه های مشترک جدید اروند رود تهیه شده و قرار است در چند هفته آینده تالوگ سال 1975 و تالوگ فعلی روی نقشه های تهیه شده ترسیم شود. براساس اطلاعاتی که از هیدورگرافی به دست آمده است در بعضی از نقاط جابجایی تالوگ رخ داده است.

مدیرکل حقوقی بین المللی وزارت امور خارجه همچنین گفت: کمیسیون دائمی هماهنگی وظایف کلانتران مرز ایران و عراق در سالیان اخیر سه بار تشکیل شده است و طرفین مرزبانان خود را برای همکاری به یکدیگر معرفی کرده اند و حوادث در مرزها در مقایسه با سال هایی که این مکانیسم فعال نشده بود بسیار کمتر شده است.

جهانگیری اضافه کرد: در ارتباط با رودخانه های مرزی نیز چهار دور با عراق در چارچوب کمیسیون دانمی فنی مختلط مذاکره کرده ایم که تکلیف رودخانه ها و سهم هر دو کشور و نحوه بهره برداری از رودخانه ها مورد بحث و مذاکره قرار گرفته است و این مذاکرات ادامه خواهد داشت. حدود یک ماه و نیم پیش درباره تکمیل کارهای انجام شده در اروند رود، رودخانه ها و مرز زمینی با هیات عراقی در تهران مذاکره کردیم و متنی آماده شد. با صحبتی که با هیات عراقی صورت گرفت قرار شد در سفری که آقای زیباری به تهران خواهند داشت در مورد این متون مذاکره شود. در این سفر در مذاکرات کارشناسی متن با اصلاحات بسیار جزئی در یکی از بندها نهایی شد و قرار شد در آینده نزدیک یادداشت تفاهم مربوطه به امضا برسد. دولت عراق به صورت اصولی با کل متن و روندی که از سال 86 آغاز شده موافقت دارد و به دنبال فعال شدن مکانیسم های اروندرود و راه اندازی مجدد CBC است.

مدیرکل حفوفی بین المللی وزارت خارجه ادامه داد: در این نشست تاکید شد که عراق به رغم همه مطالبی که در گذشته مطرح شده به عهدنامه 1975 پایبند است و به دنبال فعال شدن اروندرود و راه اندازی مجدد CBC است. با معرفی نمایندگان دو طرف برای فعالیت در این دفتر، عملا آخرین مکانیسم هم مجددا فعالیت خود را در اروند رود از سرخواهد گرفت که به نفع مردم آن منطقه و اهالی بصره، فاو، خرمشهر و آبادان است. این موضوع مورد تاکید جناب آقای دکتر روحانی، رئیس جمهور محترم و جناب آقای مالکی نخست وزیر عراق نیز بوده است.

جهانگیری پروسه ساخت علائم را زمان بر توصیف کرد و گفت: ساخت این علائم بیش از دو سال طول کشیده است، به هر حال در بین کشورهای همسایه طولانی ترین مرز را با عراق داریم. در مکان های صعب العبور و با وجود مین و دیگر مشکلات مربوط به جنگ، کار به سرعت پیش نمی رفت اما خوشبختانه این مرحله را سپری کردایم و علائم طبق آنچه که در سال 1975 بود ساخته شد. وزرا به عنوان روسای دستگاه دیپلماسی از دو هیات به دلیل فعالیت هایی که در این باره داشتند تقدیر کردند.

وی با تاکید بر اینکه پایبندی به معاهدات مرزی به نفع کشورها است گفت: مرزهای دو کشور و وضعیت آنها دارای ماهیت ابدی و لایتغیر است و به رغم همه مشکلاتی که جنگ برای دو کشور به وجود آورد توانستیم براساس معاهدات 1975 دوباره مکانیزم ها را فعال کنیم و مرز را بر همان اساس اداره کنیم. بی تردید این موضوع موفقیت بوده است.

جهانگیری با اشاره به ماده 5 عهدنامه 1975 مبنی بر لایتغیر، دائمی و قطعی بودن خط مرز زمینی و رودخانه ای بین دو کشور تصریح کرد: هیچ یک از دو طرف به تنهایی حق بلااعتبار کردن یکجانبه عهدنامه را نداشته و اختلاف نظر درنحوه اجرای آن نیز نمی تواند موجبی برای اعلام بی اعتباری یکطرفه باشد. پس از پیروزی انقلاب ، جمهوری اسلامی ایران با توجه به اصل وفای به عهد به این عهدنامه احترام گذاشته و مفاد آن را دقیقا رعایت کرده و همواره بر معتبر و نافذ بودن معاهدات تاکید داشته و دارد.

مدیرکل حقوقی بین المللی وزارت امور خارجه در ادامه گفت وگوی خود با ایسنا، درباره مباحث مطرح شده درباره لایروبی اروندرود نیز اظهارکرد: این موضوع باید در چارچوب دفتر مشترک هماهنگی ( C.B.C) انجام شود که بدلیل حجم بالای لای در بستر رودخانه هزینه های بسیار سنگینی دارد. پیش از جنگ کشتی هایی با آب خور حدود 9 متر وارد رودخانه می شدند، در شرایط کنونی به دلیل عدم انجام عملیات لایروبی، این میزان در حالت مد به 4.5 متر رسیده است. باید طرفین مشخص کنند که چه نوع کشتی و با چه حجم آب خوری را می خواهند وارد این رودخانه نمایند و بر آن اساس C.B.C میزان لایروبی را تعیین و هزینه های آن مشخص خواهد شد.

وی افزود: بدلیل اینکه حاکمیت در اروندرود متساوی است عراق اعلام آمادگی کرده است که در پروسه لایروبی مشارکت داشته باشد. ممکن است عراق در شرایط کنونی انجام آن را به ما بسپارد اما در هزینه هایش مشارکت کند.

جهانگیری درباره زمان مورد نیاز برای نهایی شدن مذاکرات بین دو کشور گفت: اگر دو طرف به کارها سرعت دهند در مدتی حدود یک سال تا یک سال و نیم می توان لایروبی اروند رود و خارج ساختن ادوات جنگی و بقایای کشتی ها و پل ها در این رودخانه و همچنین سایر موارد باقیمانده در مرز زمینی مشترک را کامل کرد.

وی گفت: دفتر مشترک هماهنگی براساس تاکید مقامات ایران و عراق در آینده ای نزدیک در خرمشهر، بصره و یا هر محل دیگری که دو کشور صلاح بدانند مجددا فعال خواهد شد. پیش از این CBC به تناوب به صورت سالانه در خرمشهر و بصره فعالیت داشته است و در آن زمان پیش بینی شده بود در محلی به نام "نهر خَیّن" که مرز زمینی دو کشور از آنجا تمام می شود و اروند رود مرز مشترک را تشکیل می دهد ساختمانی مشترک ساخته شود تا نیاز به جابجایی سالانه تجهیزات و نیروها از بصره به خرمشهر و بالعکس وجود نداشته باشد. در حال حاضر دفتر مشترک هماهنگی سابق که در خرمشهر بوده است، توسط سازمان بنادر و کشتیرانی تجهیز شده است و بخشی از امور مربوط به هیدروگرافی در آن دفتر مستقر بوده است.

مدیرکل حقوقی بین المللی وزارت امورخارجه با بیان اینکه ایران اعلام آمادگی کرده است تا زمان احداث ساختمان مشترک برای C.B.C ، 5 تا 10 سال میزبان اعضای دفتر باشد تا آن ساختمان ساخته شود.

جهانگیری که در روزهای آینده به عنوان سفیر ایران در هلند و نماینده دائم ایران نزد سازمان منع سلاح های شیمیایی عازم لاهه است، مذاکرات مرزی ایران و عراق را صرفا در اجرای معاهدات 1975 دانست و تاکید کرد: این مذاکرات ناظر بر تحدید حدود و یا تعیین مرز بین ایران و عراق نیست. تعیین مرز در گذشته صورت پذیرفته و ما طبق عهدنامه 1975 که همچنان لازم الاجراست ملزم هستیم که خط مرز و مقررات تصریح شده در معاهدات 1975 را رعایت کنیم و بدیهی است که ایفای تعهدات ناشی از معاهدات 1975 از سوی دو دولت ایران و عراق موجبات تقویت مناسبات دوستانه بین دو کشور و تحکیم صلح و امنیت در منطقه را فراهم خواهد آورد.