ایران، ترکیه و مصر؛ واگرایی یا همگرایی؟
افشین داورپناه*
دنیای اقتصاد : اگرچه با پیروزی حسن روحانی در انتخابات اخیر ایران و روی کار آمدن دولت جدید، خوش بینی هایی برای ترمیم و ارتقاء روابط سیاسی ایران با کشورهای منطقه به وجود آمده است، اما واقعیت این است که با توجه به شرایط حاکم بر منطقه و موضع قدرت های منطقه در مورد ایران، سیر واگرایی کشورهای منطقه در قبال ایران همچنان ادامه خواهد داشت؛ تغییراتی که در دو سال اخیر در برخی کشورهای منطقه رخ داده یا در حال وقوع است نیز، نتوانسته است و در شرایط موجود، نمی تواند رویه های همگرایانه را چندان تقویت کند.
در این نوشته، به طور مشخص، چگونگی تداوم این سیر واگرایانه در ارتباط ایران با کشورهای ترکیه و مصر بررسی شده است.
پرسش آغازین این است که آیا با وقوع کودتای اخیر در مصر از یک سو و روی کار آمدن پر سر و صدا و البته امیدبخش دولت جدید در ایران، روابط و معادلات منطقه ای، به ویژه بین کشورهای مهمی چون ایران، مصر و ترکیه نیز دستخوش تغییر و تحول خواهد شد؟ به عبارت دیگر، آیا روابط مصر، ایران و ترکیه ـ به عنوان مهم ترین و تاثیرگذارترین کشورها در معادلات منطقه ، وارد مرحله کم و بیش متفاوتی خواهد شد؟ چرا و چگونه؟
برای بررسی و تحلیل وضعیت روابط ایران با کشورهای منطقه ـ و از جمله ترکیه و
مصر ـ باید به مجموعه ای از عوامل توجه داشت که از جمله مهم ترین آنها عبارت است از:
1ـ وضعیت و شرایط درونی کشورها (از جمله؛ ساختار قدرت در کشورهای ایران، مصر و ترکیه، سیاست های ایران، روی کار آمدن دولت اعتدال (تدبیر و امید) در ایران، نیروهای تعیین کننده سیاست در مصر و ترکیه) 2ـ تحولات و شرایط منطقه ای (بحران سوریه، قدرت گرفتن کشورهایی چون قطر، نقش عربستان، وضعیت عراق، روابط گروه های فلسطینی (حماس، فتح و...) و رژیم اشغالگر قدس، نقش آفرینی گروه هایی چون حزب الله، سلفی ها، القاعده و...)، و 3ـ شرایط جهانی و تاثیر نیروهای فرامنطقه ای (نقش آمریکا، ناتو، اتحادیه اروپا و سازمان های بین المللی)
در گمانه زنی برای پیش بینی آینده روابط ایران با تکیه و مصر، توجه به همه عوامل یادشده، ضروری است ـ در غیر این صورت، تحلیلی که ارائه خواهد شد، ناقص و گمراه کننده خواهد بود.
در سیاست داخلی و خارجی ایران، ترکیه و مصر، کم و بیش سه نیرو ، نقشی تاثیرگذار ایفا می کنند: «اسلام گرایان / اسلام خواهان»، «دموکرات ها / دموکراسی خواهان» و «نظامیان / شبه نظامیان» ؛ در این میان، در ترکیه با روی کار آمدن اسلامگرایان (و در راس آنها حزب عدالت و توسعه) و ایجاد برخی تغییرات در قانون اساسی این کشور، نقش نظامیان و تاثیرگذاری آنها در سیاست و سیاست ورزی به نحو چشمگیری کاهش یافت؛ اما در مصر، با وجود سرنگونی حسنی مبارک و روی کارآمدن مرسی، نظامیان همچنان در نقش نیرویی حکومتی، باقی ماندند، تا جایی که توانستند دوباره در یک کودتا، رییس جمهور دولت مشروع و قانونی مرسی را ساقط کنند! مصر و ترکیه، دولت هایی سکولار را تجربه کرده اند و با سقوط مبارک، امیدهایی مبنی بر ایجاد رویه هایی دموکراتیک در مصر نیز ایجاد شد ـ که البته این امیدها با روی کار آمدن مرسی و قدرت گرفتن اسلام گرایان اخوانی و سقوط زودهنگام مرسی، فعلا در هاله ای از ابهام فرو رفته است، اما ایران، حکومتی اسلامی را تجربه می کند و نوع رویکرد آن درباره نسبت دین و سیاست با دریافتی که گروه ها و احزاب مهم اسلام گرای مصر و ترکیه دارند، متفاوت است.
فرایند دموکراسی خواهی نیز از پیدایش دولت های مدرن در این سه کشور، همواره با چالش هایی اساسی مواجه بوده است. در مجموع با وجود نیروهای سیاسی مشابه در سه کشور ترکیه، ایران و مصر ـ «اسلام گرایان / اسلام خواهان»، «دموکرات ها / دموکراسی خواهان» و «نظامیان / شبه نظامیان» ـ وضعیت در هیچکدام از این کشورها شبیه به هم نیست؛ تفاوت های فرهنگی ـ تاریخی (دین، مذهب، ترکیب جمعیتی، ترکیب قومیتی و ساختار حکومتی) دلایل اصلی این تفاوت است؛ کشورهایی که اگرچه مسلمان تلقی می شوند، اما اسلام گرایی ها / اسلام خواهی های گوناگونی را تجربه می کنند.
همین تفاوت ها در روابط و سیاست خارجه هر سه کشور نیز نمود عینی یافته است؛ در واقع اگرچه این سه کشور ـ به ویژه مصر و ترکیه ـ در چند سال اخیر دگرگونی هایی را در ساختار سیاسی خود تجربه کرده اند و اگرچه معادلات منطقه ای دستخوش تغییرات شگرفی شده است، اما این وضعیت به هیچ وجه به همگرایی بیشتر آنها منجر نشده است!
در این باره، به طور مشخص، همگرایی یا واگرایی ایران، ترکیه و مصر و جهت دهی نوع روابط آنها تابع چند موضوع است: رژیم اشغالگر صهیونیستی (و گروه های مبارز فلسطینی)، سوریه (و حزب الله) و مساله هسته ای ایران. آمریکا، پای ثابت و عامل تعیین کننده در هر سه موضع گفته شده است؛ از این جهت نیز، روابط ترکیه، مصر و ایران، به شدت به سیاست خارجه آمریکا گره خورده است ـ برای نمونه کافی است این موارد را به یاد بیاورید: مشارکت ترکیه در تحریم هایی که توسط آمریکا یا به پشتوانه آمریکا در مورد ایران وضع شده بود و تقابل ایران و مصر در موضوع منازعات نوار غزه و گروه های فلسطینی مبارز (مصر چه در زمان مبارک و چه بعد از آن در زمان محمد مرسی، در موضع گیری های خود در مقابل رژیم اشغالگر اسرائیل، به شدت بر اساس توصیه های دولت آمریکا رفتار می کرد؛ آمریکا متحد اصلی غربی ترکیه و مصر به شمار می آید؛ نیروهای نظامی و اقتصادی این دو کشور به شدت وابسته و تحت تاثیر توان نظامی و اقتصادی آمریکا و تعاملات اقتصادی و نظامی با این کشور است؛ برای نمونه کافی است به این نکته توجه کنیم که کمک های بلاعوض سالیانه آمریکا به مصر، حدود 5/1 میلیارد دلار است ـ این مبلغ برای کشور فقیر و از نظر اقتصادی فوق العاده آسیب پذیری چون مصر، مبلغ تعیین کننده ای است که ارتش ـ به عنوان قدرت فرا حکومتی مصر که خود را در جایگاهی فراتر از دولت و قوه قضاییه می بیند ـ نمی تواند آن را ندیده بگیرد؛ به ویژه که این کمک از سوی دولتی ارائه می شود که ارتش مصر به شدت خود را وامدار آن می داند؛ با این اوصاف بسیار طبیعی است که، ارتقاء روابط ایران با ترکیه و مصر، تا حدود زیادی در گرو تعیین تکلیف وضعیت رابطه ایران و آمریکا قرار دارد. درباره فلسطین، دولت مصر سال ها است رژیم اشغالگر قدس را به رسمیت شناخته است و ترکیه نیز روابطی راهبردی با این رژیم دارد ـ مصر از زمان سادات و «قرارداد کمپ دیوید» در سال 1978، حکومت اسرائیل را به رسمیت شناخت؛ رابطه ترکیه و رژیم اسرائیل نیز یک رابطه راهبردی است که به ویژه در طول دهه 1990 و به طور جدی بعد از موافقتنامه صلح اسلو در سال ۱۹۹۳، به نحوی علنی اعلام و تقویت شده است. ترکیه و رژیم اشغالگر قدس در مورد سوریه نیز مواضعی همسو دارند؛ در واقع ترکیه حتی پیش از وقوع جنگ داخلی سوریه، به خاطر مقابله با حمایت سوریه از برخی گروه های مخالف ترکیه مثل جنبش جدایی طلب کرد ـ در راس آنها حزب کارگران کردستان (PKK)ـ در کنار رژیم اشغالگر قدس قرار گرفته بود تا از این طریق نیرویی بازدارنده در مقابل سوریه ایجاد کرده باشد. با این حال همواره از حقوق مردم فلسطین حمایت کرده و تلاش کرده است تا از طریق نزدیکی به گروه های مبارزی چون حماس، آنها را به سمت و سوی صلحی واقعی با رژیم اشغالگر قدس بکشاند ـ در چند سال اخیر، ترکیه تلاش کرده است تا گروه های مبارز فلسطینی را به این سمت تشویق و ترغیب کند که رژیم اشغالگر اسرائیل را به رسمیت بشناسند.
در بحران کنونی سوریه نیز، ترکیه همواره مواضعی در جهت مخالف دیدگاه ایران اتخاذ کرده است تا جایی که رجب طیب اردوغان چند ماه قبل در کنگره حزب عدالت و توسعه، به طور شفاف از سه کشور چین، روسیه و ایران خواست دست از حمایت های خود از دولت بشار اسد بردارند. به جز موضوعات سوریه، فلسطین، کردهای معترض، آمریکا و مساله هسته ای ایران، برخی از دیگر نیروهایی که رابطه ایران و ترکیه را در مسیری واگرایانه قرار داده عبارت است از: استقرار سامانه موشکی، استقرار پایگاه های نظامی آمریکا، حمایت از مخالفان دولت بشار اسد و سکوت ترکیه در مقابل سرکوب های بحرین.
موضع گیری های ایران در قبال برخی مسائل منطقه ای که نمی تواند مورد تایید برخی از کشورهای منطقه باشد، خواه نا خواه، همگرایی بین دولت ها و گروه های مخالف با سیاست های خارجی ایران را تقویت کرده است؛ از جمله تقویت روابط ترکیه با کشورهای عربی مثل عربستان، قطر و امارت و ایجاد نوعی همگرایی بین آنها در تقابل با ایران. موضع حمایت ایران از معترضان بحرینی، موضوع جزایر سه گانه و مهم تر از همه تقابل کشورهای عربی با نظام ایران را نیز باید در ترغیب این کشورها به همگرایی با ترکیه و ایجاد جبهه ای متحد در مقابل ایران دخیل دانست.
در این مسیر، این جبهه ـ و به طور مشخص ترکیه و مصر ـ نیز سعی در جذب دولت ها و گروه های نزدیک به ایران داشته اند؛ همین چندی پیش بود که خالد مشعل، از رهبران حماس، در سخنرانی اش از اردوغان به عنوان رهبری بزرگ، ترک، مسلمان و بشردوست یاد کرد و گفت نقش اردوغان در موضوع فلسطین، سومالی و سوریه قابل فراموشی نیست. حماس، به رغم حمایت های بی دریغ و جدی مادی و معنوی ایران، به قطر و ترکیه نزدیک شده است ـ برای مثال کمک های مالی قطر به حماس ـ از جمله کمک 400 میلیون دلاری امیر قطر به حماس در سال گذشته ـ با هدف تضعیف نقش ایران در معادلات فلسطین انجام شد ـ موضوعی که در جهت سیاست های ترکیه و مصر قرار دارد.
مصر، چه با روی کار آمدن دولتی دموکراتیک و غیر اخوانی و چه با روی کار آمدن دولتی اخوانی، همچنان در جهت گسترش روابط با ترکیه حرکت خواهد کرد ـ تمایل و علاقه اخوانی ها به الگوبرداری از حزب عدالت و توسعه ترکیه، انکارناپذیر است؛ تنها احتمال نه چندان جدی روی کار آمدن دولتی سلفی یا با گرایش های قدرتمند سلفی است که ممکن است نوع رابطه مصر و ترکیه را با اما و اگرهایی مواجه کند، اما به نظر می رسد، با توجه به رویارویی های اعتقادی و ایدئولوژیکی ایران با سلفی ها و اخوانی ها، روی کار آمدن دولتی سکولار، غیر سلفی و غیر اخوانی، در مجموع برای اهداف ایران مطلوب تر باشد!
با این حال، موضوعاتی چون به رسمیت نشناختن رژیم اشغالگر قدس، حمایت از گروه های مبارز فلسطینی در مبارزه با رژیم اشغالگر، حمایت از حزب الله و همچنین دولت بشار اسد، جزو محورهای اساسی سیاست خارجه جمهوری اسلامی ایران به شمار می رود؛ بخشی از آشتی ناپذیری حکومت ایران با دولت آمریکا نیز ناشی از نقشی است که این دولت در چنین مسائلی دارد: حمایت از رژیم اشغالگر قدس، تلاش برای سقوط دولت بشار اسد و قرار دادن نام حزب الله و حماس در فهرست گروه های تروریستی، مخالفت با هسته ای شدن ایران، اعمال تحریم ها علیه ایران و ... .
اگرچه ممکن است با روی کار آمدن دولت جدید در ایران و مصالحی که نظام جمهوری اسلامی ایران تشخیص می دهد، تغییرات مثبتی در زمینه حل مساله هسته ای ایران اتفاق بیفتد ـ و در این زمینه ایران بتواند با مخالفان هسته ای شدن خود به توافقاتی برسد ـ اما بعید به نظر می رسد در مواضع جمهوری اسلامی ایران در قبال سوریه، حزب الله و رژیم اشغال گر قدس و آمریکا شاهد تغییراتی جدی باشیم!
دولت جدید در ایران باید به این نکته توجه داشته باشد که در حالی که احتمالا در یکی دو سال آینده شاهد همگرایی هر چه بیشتر ترکیه و مصر (با هر دولتی که بعد از مرسی در این کشور سر کار بیاید) خواهیم بود، اما جمهوری اسلامی ایران با موانع گفته شده، همچنان سطح پایینی از همگرایی با دو کشور مذکور را تجربه خواهد کرد و با ورود متغیرهای جدیدتر به معادلات روابط ایران با کشورهای همسایه ـ و به ویژه ترکیه و مصر ـ ، روز به روز بر این پیچیدگی افزوده خواهد شد؛ با توجه به شرایطی که گفته شد، سیاست خارجی ایران نیازمند بازبینی ها و اصلاحات جدی است در غیر این صورت، نمی توان چندان به تقویت رویه های همگرایانه حتی با کشورهای همسایه و حل مسائل منطقه ای خوشبین باشد.
*انسان شناس و عضو هیات علمی پژوهشکده فرهنگ و هنر جهاد دانشگاهی
نظر شما :