چرا اسرائیل عقب نشست؟

نویسنده: صابر گل‌عنبری، کارشناس ارشد مسائل بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی: پس از چند روز درگیری شدید در بیت المقدس، اسرائیل موقتا از تخلیه اجباری منازل خانواده‌های فلسطینی در محله قدیمی شیخ جراح قدس عقب نشینی کرده است. دادستان کل اسرائیل از دیوان عالی خواسته است که جلسه فردا در خصوص تخلیه این منازل را تا سی روز دیگر به تعویق اندازد. 

اسرائیل که در سالیان اخیر بی‌محابا شهرک‌سازی کرده و منازل فلسطینی‌ها را در قدس و مناطقی دیگر مصادره و تخریب کرده، چه شده که این بار هر چند موقتا عقب نشسته است. اکنون پرسش کانونی درباره دلیل آن است. 

چند فاکتور در این خصوص تاثیرگذار بودند و دولت نتانیاهو و دستگاه قضائی اسرائیل را به این عقب‌نشینی وادار کردند. نخست، حجم واکنش‌های بالا و سرعت آن‌ها در سطح منطقه و جهان بود. نگارنده که تحولات منطقه به ویژه منازعه کهنه خاورمیانه میان اسرائیل و فلسطینی‌ها را به دقت دنبال می‌کند، چنین واکنش‌هایی را هر چند در سطح مطلوبی نیست، اما در یک دهه اخیر بی‌سابقه است؛ یک دهه‌ای که در نتیجه بهار عربی تنش‌ها میان بازگیران فرو ملی و فراملی منطقه رنگ خون و بعد حذفی به خود گرفت و هر که از هر چه در توان داشت برای حذف رقبای خود در درون یک کشور مثل مصر یا در سطح منطقه دریغ نکرد. 

در نتیجه این وضعیت، فرصتی طلایی برای اسرائیل شکل گرفت که هنوز هم ادامه دارد و فلسطینی‌ها قربانی اصلی آن بوده و هستند. 

حالا شرایط "اندکی" تغییر کرده است. بعد از یک دهه درگیری و جنگ‌های نیابتی همه بازیگران تقریبا خسته شده‌اند و تداوم این تنش‌ها به مصلحت هیچ طرفی نیست. از این رو، گفتمان آشتی و گفت وگو از زیر آوار تنش‌ها و بحران‌های فرسایشی سربرآورده و هر چند فعلا کم‌رنگ است و امیدوار کننده است. هر چند فعلا زود است که دورنمای خوشبینانه‌ای از پایان این تنش‌های چند لایه ترسیم کرد، اما تداوم آرامش و گفت وگوهای منطقه‌ای میان ایران و عربستان، مصر و ترکیه و دیگر طرف‌های درگیر می‌تواند فضای منطقه را به سمت دیگری سوق دهد. البته این فعلا در حد یک احتمال است و تحقق آن اراده‌ای فراگیر و مهم می‌خواهد.

اما همین که اندکی از انرژی طرف‌های منطقه‌ای از زیر فشار تنش و بحران آزاد شود، بازیگران فرصتی هر چند ناچیز برای اندیشیدن به مسائل مهم‌تر خواهند یافت. همین خود باعث شکل‌گیری حجم نسبتا مناسبی از واکنش‌های رسمی کشورهای منطقه در قبال تحولات قدس شد. البته نباید از فاکتور مهم‌ دیگر یعنی اعتراضات مدنی گسترده فلسطینی‌ها در قدس و حضور گسترده ده ها هزار نفری آنها در مسجد الاقصی غفلت کرد.

در نتیجه از همان ساعات اولیه شروع تنش‌ها در قدس فورا درخواست تشکیل نشست وزرای امور خارجه اتحادیه عرب و سازمان همکاری اسلامی مطرح شد؛ در حالی که طی دو جنگ 2012 و 2014 علیه غزه هفته‌ها گذشت تا نشستی برگزار شد و در آن هم خیلی کشورها شرکت نکردند. همچنین اردن کاردار سفارت اسرائیل را در اعتراض به حوادث قدس فراخواند و وزارت امور خارجه مصر نیز از سفیر آن دعوت و توضیحاتی خواست. 

ناگفته هم نماند که رفتن ترامپ از کاخ سفید شکل‌گیری چنین واکنش‌هایی را تسهیل کرد. البته فاکتور مهم‌ دیگر در عقب راندن اسرائیل بر اساس آنچه نگارنده از برخی منابع منطقه‌ای شنیده است، فشارهای پشت پرده دولت بایدن بوده است. هر چند مواضع اعلامی آن در چارچوب متعارف سیاست آمریکا در قبال اسرائیل و دعوت از طرفین به خویشتنداری و غیره بود، اما اظهارات تند برخی سناتورهای برجسته دموکرات نظیر برنی ساندرز، الیزابت وارن و کریس مورفی و نمایندگان دموکراتی همچون الکساندریا کورتیز علیه سرکوب شهروندان فلسطینی در قدس و تلاش برای کوچاندن آن‌ها می‌تواند منعکس کننده همان فشارها پشت پرده باشد. 

البته این موضع دولت بایدن نشان از تغییری در سیاست‌های آمریکا در قبال اسرائیل نیست، بلکه در کل به مخالفت ایجاد تنشی دیگر در شرایط کنونی در منطقه و تمایل آن به آرام کردن اوضاع بر می‌گردد. این که انگیزه چنین سیاستی چیست؟ یادداشت مفصلی می‌طلبد و این نوشته ظرفیت پرداختن به آن را ندارد. نشانه‌های این رویکرد بایدن را در قبال بحران یمن و تلاش برای کاهش تنش‌ها با ایران می‌توان مشاهده کرد. 

در این راستا، گفته می‌شود که نگرانی دولت آمریکا نسبت احتمال شروع جنگی دیگر در نتیجه تهدید گروه‌های حماس و جهاد در غزه به واکنش نسبت به تحولات قدس در درخواست "جدی" آمریکا و اروپا از تل‌آویو برای دست برداشتن از اقدامات یکجانبه در قدس در شرایط فعلی تاثیرگذار بوده است. 

در آن سو نیز واکنش اروپایی‌ها و کمیته چهارجانبه بین‌المللی تاثیرگذار بود. انتقادات از اسرائیل در جامعه آمریکا و اروپا رو به رشد است و هر چند فعلا ترجمان رسمی قابل توجهی پیدا نکرده است، اما بی‌تاثیر نیست. 

به هر حال، با وجود تعویق تخلیه منازل چند خانواده در قدس، هنوز اوضاع بحرانی است و تحولات یکی دو روز آتی از جهت تهدید یهودیان تندرو به ورود به مسجد الاقصی و تنش در مرزهای غزه تعیین کننده است و باید منتظر ماند و دید چه می‌شود.