آینده خاورمیانه با شیوع ویروس کرونا

دیپلماسی ایرانی: کارشناسان موسسه کارنگی درباره چگونگی تاثیر کروناویروس بر مسائل سیاسی و امنیتی خاورمیانه در ماه‌های پیش‌رو اظهار نظر کرده اند. در ادامه پیش بینی آنها را از تاثیرات ویروس کرونا بر مناطق مختلف خاورمیانه می خوانید.

- جوزف باهوت (Joseph Bahout)، عضو غیردائم در برنامه‌ خاورمیانه‌ کارنگی

هم‌راستا با افزایش منحنی مبتلایان به کروناویروس ما باید با دقت سقوط منحنی قیمت‌های نفت را زیرنظر داشته باشیم. قیمت‌های نفت تا سطح بی‌سابقه‌ای افت کرده و به قیمت‌های پیش از شوک نفتی 1973 میلادی نزدیک شده‌اند.

تحت چنین شرایطی، چشم‌انداز 2030 عربستان سعودی، برنامه‌‌ای برای پایان دادن به وابستگی این پادشاهی به نفت، اگر به شکست هم نرسد باید به زمان دیگری موکول شود. عربستان در شش ماه نخست با کمبود شدید بودجه مواجه خواهد شد و رویاهای محمد بن سلمان به دلیل لزوم ایجاد برخی تعدیل‌ها و سازگاری‌های شدید، بر باد خواهد رفت.

ولیعهد عربستان برای حفظ کنترلش باید به برخی اقدامات استبدادگرایانه متوسل شود. با این حال، ناتوانی او در توزیع درآمدهای نفتی برای خنثی کردن نارضایتی‌ها می تواند ریسک افزایش اعتراضات را به همراه داشته باشد.

سقوط بازار نفت همچنین تاثیری مهم بر اقتصاد سیاسی خاورمیانه خواهد داشت. با بسته شدن بازارهای کار در خلیج فارس، اخراج میلیون‌ها کارگر از مصر، سودان و منطقه شامات می‌تواند ماشه مشکلات اجتماعی در تمام این مناطق را بچکاند، مناطقی که در حال حاضر نیز با چالش‌های مهمی مواجه هستند.

نظام‌های استبدادی نیز برای نزدیک‌تر شدن به هم و محدود کردن اختلافاتشان بیش از پیش گرایش خواهند یافت. از بارزترین نمونه‌های اخیر این رویداد می‌توان به نزدیک شدن امارات متحده عربی به سوریه‌ تحت ریاست جمهوری بشار اسد اشاره کرد.

با توجه به این که ایالات متحده با رکود گریزناپذیر روبه رو خواهد شد، روسیه به دلیل وابستگی‌اش به نفت، ضعیف خواهد شد و چین احتمالا نفت ارزان بیشتری از ایران خریداری خواهد کرد، بنابراین قدرت‌های جهانی کمتر قادر خواهند بود که پیشران‌هایی را در خاورمیانه اعمال یا اجرا کنند و به این ترتیب برای قدرت‌های متوسط منطقه‌ای این فرصت فراهم می‌شود که آنگونه که تمایل دارند، رفتار کنند.

- ناثان جی. براون (Nathan J. Brown)، عضو ارشد غیردائم در برنامه‌ی خاورمیانه‌ی کارنگی

کروناویروس جدید منبع بسیاری از مسائل غیرقابل پیش‌بینی شده است. این همه‌گیری چه تاثیری بر آنهایی خواهد داشت که سیاست‌هایشان همواره کاملا قابل پیش‌بینی بوده است – مثلا مصری‌های تحت حاکمیت سیستم کاملا غیرقابل دگرش استبدادی یا فلسطینی‌هایی که از اشغال و جداسازی رنج می‌برند؟ احتمالا مشکلات این افراد بدتر خواهد شد.

با این حال، پایش بهینه‌ احتمالا تاثیری بر کارآمدتر شدن حکومت‌ها نخواهد داشت. این همه‌گیری، چالش های حاکمیتی فراوانی را برای سیستم‌های سیاسی جاافتاده، لیبرال دموکراسی‌ها و جوامع شکوفا به همراه داشته است.

عملکرد نظام‌های استبدادی خاورمیانه احتمالا ضعیف‌تر خواهد بود. سیاست‌های جداسازی یا انزوای اجتماعی نتیجه احتمالی خواهد بود.

اما یک گرایش جبرانی ملایم وجود دارد. رژیم‌هایی که در واکنش به ویروس، تاثیر بالقوه آن را تکذیب کردند، هزینه سنگینی را پرداخت کردند، اما برخی‌ها (پس از یک تاخیر اسفبار) با یافتن رویکردهای صادقانه‌تر در مبارزه با این همه‌گیری، آن را تهدیدی علیه سلامت عمومی و نه فقط امنیت رژیم دانستند و توانستند به دستاوردهایی در این زمینه برسند. این شاید آموزه‌ای مفید باشد، اما رژیم‌های اندکی آماده‌ استفاده از آن در سایر مناطق جهان هستند.

- زها حسن (Zaha Hassan)، عضو ناظر برنامه‌ خاورمیانه‌ی کارنگی

با شیوع کروناویروس در جوامع، چگونگی همکاری مقامات اسرائیل و اراضی اشغالی فلسطین – یا عدم همکاری آنها – برای این همه‌گیری موضوع مهمی است که باید منتظر ماند و نتیجه را دید. این بحران احتمالا بر تلاش‌های آمریکا و اسرائیل در پیشبرد راه‌حل مساله فلسطینی‌ نیز تاثیر خواهد گذاشت.

با ظهور نخستین مورد از کروناویروس در اراضی اشغالی در 5 مارس، همکاری بین مقامات اسرائیلی و فلسطینی خوب بود. آنها با تشکیل یک کمیته مشترک، برخی کیت‌های آزمایشگاهی را در اختیار فلسطینی‌ها قرار دادند و اسرائیل بخشی از درآمدهای مسدود شده‌ی دولت خودگردان فلسطین را آزاد کرد. اما اخیرا اسرائیل برخی از کارگران بیمار فلسطینی را بدون هماهنگی با دولت خودگردان فلسطین، به اراضی اشغالی بازگردانده؛ یک کلینیک صحرایی موقت فلسطینیان ساکن دره اردن را ویران کرده و همزمان با تلاش فلسطینی‌ها برای پیروی از دستورات مربوط به در خانه ماندن و حفظ بهداشت، به خراب کردن خانه‌ها و زیرساخت‌های فلسطینی‌ها ادامه می‌دهد. اسرائیل همچنین از تضمین دسترسی فلسطینی‌های ساکن خط سبز – شهروندان اسرائیل – به تست‌های آزمایشگاهی برابر با همسایگان یهودیشان خودداری کرده، محاصره غزه را حفظ کرده و مانع دسترسی ساکنان فلسطینی بیت المقدس شرقی به بیمارستان‌ها شده است.

در میان این تحولات نگران‌کننده، اسرائیل با تمام قوا به کنترل سختگیرانه در بخش‌هایی از کرانه باختری ادامه می‌دهد. اسرائیل در پی الحاق این مناطق، به عنوان بخشی از طرح صلح ترامپ، است.

این شیوع می‌تواند پوشش مناسبی برای مصادره همیشگی سرزمین‌های فلسطین و آوارگی مردم آن از سوی اسرائیل باشد. با توجه به این که قرنطینه خودخواسته‌ فلسطینی‌ها، سرزمین‌های اشغالی را به سوی فروپاشی اقتصادی می‌کشاند، چه بسا هیچ مقام فلسطینی برای رویارویی با پیامدهای پس از همه‌گیری یا پیگیری صلحی ماندگار با اسرائیل باقی نماند.

- اچ. ای. هیلر (H. A. Heyller)، کارشناس غیرحضوری در برنامه خاورمیانه‌ کارنگی

نمی‌توان تصور کرد که شیوع کروناویروس تاثیر چشمگیری بر امور جهان عرب نگذارد. کروناویروس نشان خواهد داد که کدام رژیم و مقامات کشورهای منطقه قابلیت ماندگاری و حفظ قدرت را دارند و کدام یک از آنها صحنه را ترک خواهند کرد. این بحران، شکاف‌های موجود در نظام‌های دولتی به ویژه در زمینه چشم‌اندازهای سلامت را آشکار خواهد کرد.

نکته دیگری که پس از این بحران نمایان شده این است که چگونه مباحث مطرح در جهان‌بینی مذهبی مسلمانان باعث پدیدار شدن برخی نکات جالب در زمینه شیوه‌ تاثیر سیاست بر مذهب شده است. بسیاری از کارشناسان مذهبی مردم را به دلیل حفظ سلامت عمومی از رفتن به مساجد منع کردند. برخی از آنها مشتاق بودند که به عنوان حامیان دولت‌هایشان دیده شوند (در کشورهایی که دولت‌ها برای بسته شدن مساجد فراخوان نداده بودند). برخی دیگر می‌خواستند بیشتر "کاتولیک تر از پاپ باشند"، حتی زمانی که مهم‌ترین اولیای امور، مانند الازهر در مصر، به روشنی بر ضرورت مشارکت در فاصله گذاری اجتماعی و اقتضای تعلیق نماز جماعت در مساجد تاکید کردند.

سرانجام، تاثیر ویژگی‌های جمعیت‌شناسی به عاملی برای تعیین تاب‌آوری بسیاری از رژیم‌های عربی تبدیل شده است. به نظر می‌رسد که ویروس برای افراد مسن‌، خطرناک‌تر است. در حالی که جوانان، گرچه ایمن نیستند اما آمار نشان می‌دهد که این بیماری تاثیر کمتری روی آنها دارد.

کوتاه سخن این که، خاورمیانه جوان‌تر از اروپا است و این می‌تواند دلیل متفاوت بودن تاثیر کروناویروس در این دو منطقه باشد.

- آرون دیوید میلر (Aaron David Miller)، عضو ارشد موسسه کارنگی برای صلح بین‌الملل

چه بسا کروناویروس جدید در هیچ جای دیگری به اندازه اسرائیل تاثیر سیاسی فوری و پراهمیت برجای نگذاشته باشد. پس از آنکه تست یکی از مشاوران بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل، مثبت شد او به قرنطینه خانگی رفت. اما با توجه به 4هزار و 300 مورد ابتلا و 16 مورد مرگ، به نظر می‌رسد که این ویروس بی‌رحم و مرگبار در مسیر دستیابی به چیزی باشد که سه دوره انتخابات در یک سال نتوانست آن را محقق کند: تشکیل یک دولت کارآمد و دست‌کم دارای عنوان یک دولت متحد. هیچ کس خواهان انتخابات چهارم نیست و حتی اگر کسی خواهان آن باشد هم، در هنگامه همه‌گیری کنونی امکان برگزاری انتخابات تا ماه‌های آتی وجود ندارد. نه حزب لیکود و نه اتحاد آبی و سفید بنی گانتز از پشتیبانی لازم برای به دست آوردن 61 کرسی در مجلس برخوردار نیستند. گزینه دیگر، یعنی یک دولت با اقلیت گانتز و پشتیبانی اعراب اسرائیلی نیز بسیار مخاطره‌آمیز، منفور و بی‌ثبات خواهد بود.

بنابراین با توجه به همه‌گیری کروناویروس، گزینه‌های بد و اسرائیلی‌هایی که اکنون در قرنطینه‌ کامل و برای شکست بیماری مشتاق هستند، گانتز در چینش مهره‌ها به گونه‌ای بازنگری کرد که کارشناسان اسرائیلی آن را نسخه‌ سیاسی تایتانیک نامیده‌اند. او با ایجاد شکاف در حزب خودش، موافقت کرد که فقط به همراه یک گروه 17 نفره از اعضای حزبش برای تشکیل یک دولت چرخشی با نتانیاهو وارد گفت وگو شود. طبق این طرح، نتانیاهو برای یک دوره‌ 18 ماهه نخست وزیر خواهد بود و گانتز مسئولیت‌های دفاعی، دادگستری و امور خارجه را به عهده خواهد گرفت و پس از 18 ماه نوبت او برای نخست‌وزیری فرا می‌رسد.

احتمال دارد که ترکیبی از کروناویروس و گزینه‌های بد بهترین پیامد را برای رویارویی اسرائیل با همه‌گیری به همراه داشته باشد. اما بدون تردید، پیروز دیگر این بحران نتانیاهوست که اسرائیل را به سوی یک ابدیت واقعی هدایت خواهد کرد، از موضع قدرت با اتهاماتی که علیه  او وارد آمده است، خواهد جنگید و اگر همه‌گیری بدتر شود، قادر خواهد بود انتقادات و سرزنش‌ها را با گانتز شریک بشود.

مهم‌تر این که، با توجه به شکاف ایجاد شده در حزب گانتز و کاهش کرسی‌های پارلمانی این حزب به 17 کرسی در مقایسه با بیش از 37 کرسی حزب لیکود و حامیان جناح راست و با توجه به خیانت او به متحدانش، دیگر کسی باور ندارد که گانتز اهرم لازم برای چرخشی کردن نخست‌وزیری را داشته باشد و بتواند داخل کاخ نخست وزیری در خیابان بالفور را ببیند.

- مارک پیرینی (Marc Pierini)، کارشناس ناظر کارنگی اروپا، متمرکز بر خاورمیانه و ترکیه از یک چشم‌انداز اروپایی

دو گروه از شهروندان سوریه به دو روش گوناگون تحت تاثیر کروناویروس جدید خواهند بود: سوری‌هایی که کشورشان را در جنگ ترک کردند و اکنون در ترکیه زندگی می‌کنند و افرادی که در داخل مجبور به جابجایی شده‌اند یا آوارگان استان ادلب در سوریه.

اکثریت 3.6 میلیون پناهنده سوری در ترکیه در آپارتمان‌هایی در شهرهای بزرگ زندگی می‌کنند. آنها به بهداشت و به نظام سلامت عمومی ترکیه دسترسی دارند و واجد شرایط برخورداری از کمک‌های نقدی بین‌المللی هستند. بنابراین تا جایی که نظام سلامت بتواند با همه‌گیری مقابله کند آنها ایمن خواهند بود.

کمک اتحادیه اروپا به این گروه باید ادامه یابد، تصمیمی که با توجه به اقدام اخیر دولت ترکیه در تحریک پناهندگان اغلب غیرسوری برای ورود به اروپا از مرز یونان، قطعی شدن آن دشوار است.

شرایط برای آوارگان سوری ساکن در استان ادلب، هم مرز با ترکیه، بسیار پیچیده‌تر است. آنها در چادرهای اردوگاه‌هایی زندگی می‌کنند که استانداردهای لازم را ندارد و فاقد تجهیزات بهداشتی و تسهیلات پزشکی کامل و کافی است. در تلاش‌های جاری برای رساندن کمک‌های سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های وابسته به سازمان ملل به این گروه باید کنترل همه‌گیری کروناویروس در اولویت قرار بگیرد.

- ماها یاها (Maha Yaha)، دبیر مرکز خاورمیانه‌ کارنگی در بیروت

برای لبنان، همه‌گیری کروناویروس با غافلگیری‌های شدیدی همراه بوده که در حال حاضر کشور را به سراشیبی کشانده است. اقتصاد این کشور به دلیل بحران مالی در رکود عمیقی قرار دارد و درآمدهای دولتی به حدی کاهش یافته است که دولت حتی قادر به ارائه خدمات اولیه از جمله پشتیبانی از 1.6 میلیون لبنانی زیر خط فقر نیست.

بخش خصوصی لبنان نیز به دلیل کنترل‌های مالی غیررسمی اعمال شده از سوی بخش بانکداری، احتمالا در مرز ورشکستگی، با کمبود نقدینگی مواجه است.

این همه‌گیری با خود فوریت شدیدی را برای پرداخت هزینه به بخش سلامت و شبکه‌های امنیت اجتماعی به همراه آورده است. این شامل تامین هزینه‌ بیکاری‌های گستره‌ای است که کارگران روزمزد در پی سیاست‌های کنترل ویروس و قرنطینه‌ خانگی با آن روبه رو هستند. هزینه این بیکاری‌ها ده ها میلیارد دلار برآورد شده است. ابعاد فاصله گذاری اجتماعی و پشتیبانی از جامعه مدنی آنقدر بزرگ است که احتمال رویارویی با این چالش عظیم وجود ندارد.

با توجه به این که لبنان با کاستی‌های حاکمیتی و شکاف‌های سیاسی چشمگیری روبه روست، چندین گرایش در برابر کروناویروس پیش بینی می‌شود. نخست، به رغم تمام هشدارهای پزشکی، شمار افرادی که به خیابان‌ها می‌آیند افزایش خواهد یافت چرا که آنها با گزینه مرگ ناشی از کووید-19 یا مرگ ناشی از گرسنگی روبه رو هستند.

دوم، شهرداری‌ها نقش چشمگیری در خط مقدم مبارزه با همه‌گیری بازی خواهند کرد، همانند آنچه آنها در مقابله با بحران پناهندگان سوری پس از 2011 میلادی انجام دادند. شهرداری‌های قدرتمند آینده‌ حاکمیت در کشور را تحت تاثیر قرار خواهند داد.

سوم، احزاب سیاسی به تدریج از همه‌گیری برای بازگشت به صحنه استفاده خواهند کرد. تمام احزاب سیاسی برای مبارزه با ویروس برنامه‌هایی را اعلام کرده اند از جمله ایجاد مناطق قرنطینه، بسیج کادر بهداشت و درمان و تدارک کمک‌های غذایی به افراد نیازمند در حوزه‌های انتخابی. در نبود اراده‌ رهبری برای اولویت دادن به منافغ کشور بر منافع رهبران، به نظر می‌رسد که لبنان به سوی پراکندگی سیاسی و چالش‌های بزرگتری در ماه‌های آتی پیش می‌رود.

منبع: کارنگی / تحریریه دیپلماسی ایرانی